Katolicki katechizm stanowi zbiór podstawowych zasad wiary. W nowożytnej historii Kościoła szczególne znaczenie miał Katechizm Soboru Trydenckiego (Catechismus ex decreto Concilii Tridentini ad parochos), który skierowany został do proboszczów i wydany w Rzymie w roku 1566 przez papieża św. Piusa V (1566–1572). Głównym zadaniem tego dzieła było przedłożenie i przypomnienie duszpasterzom zasad wiary katolickiej w czasach zamętu wywołanego przez reformację. Z tego powodu wiele kwestii doktrynalnych było tam naświetlonych dla obrony Kościoła przed atakami protestantów. Z kolei wydany w roku 1992 Katechizm Kościoła Katolickiego został skierowany do wszystkich wiernych. W poprzedzającej go konstytucji Fidei depositum z dnia 11 października 1992 roku papież Jan Paweł II przypomniał, że „Nowy katechizm nie ma zastąpić katechizmów opracowanych w różnych miejscach, zatwierdzonych przez kompetentne władze kościelne, przez biskupów diecezjalnych i Konferencje Episkopatów, zwłaszcza jeśli uzyskały one aprobatę Stolicy Apostolskiej. Powinien raczej stać się zachętą i pomocą do opracowania nowych katechizmów lokalnych, przystosowanych do różnorakich środowisk i kultur, a jednocześnie dbających o zachowanie jedności wiary oraz o wierność nauce katolickiej”.
Sięgając do tego dziedzictwa nauczania katolickiego przypominamy ogłoszony w początkach XX wieku z polecenia św. Piusa X (1903–1914) katechizm, który miał się stać popularnym wykładem zasad wiary katolickiej i w jednolitej formie byłby studiowany na całym świecie przez wiernych świeckich. Katechizm ten był wpierw wykorzystywany do nauczania wiernych w prowincji rzymskiej, a później w innych regionach Włoch. Nie został nakazany przez papieża całemu Kościołowi, ale św. Pius X wyraził życzenie, aby biskupi wprowadzali go do użycia na terenie swych diecezji.
Pontyfikat św. Piusa X, ostatniego – jak dotąd – kanonizowanego papieża był czasem trudnym dla Kościoła, gdyż podstawy wiary katolickiej były atakowane przez zwolenników tzw. modernizmu, którzy chcieli sprowadzić wszelką religię do uczucia i pozbawić Kościół rzymski pozycji jedynej prawdziwej religii. W zatwierdzonym przez papieża dnia 4 lipca 1907 roku dekrecie Świętego Oficjum Lamentabili sane exitu znalazły się pełne boleści słowa: „Do opłakanych w istocie następstw prowadzi w czasach naszych, porzucających wszelkie ograniczenia, pogoń za nowinkami w badaniach podstaw rzeczy. Sprawia ona, że po odrzuceniu dziedzictwa ludzkości popada się nierzadko w najpoważniejsze błędy (errores gravissimos). Błędy te stają się szczególnie zgubne, gdy odnoszą się do nauk świętych, tłumaczenia Pisma Świętego oraz głównych tajemnic wiary. Najbardziej należy ubolewać, że nawet wśród katolików znajduje się wielu pisarzy, którzy przekraczają granice wytyczone przez Ojców i sam Kościół święty, a pod pozorem poważniejszej krytyki i w imię metody historycznej zmierzają do takiego rozwoju (progressum) dogmatów, który w rzeczywistości jest ich skażeniem (corruptela)” (1).
Aby uchronić wierny lud od tych zagrożeń św. Pius X nakazał duszpasterzom szczególną troskę o nauczanie czystej doktryny, a w swej encyklice Pascendi Dominici gregis napisał: „Czcigodni Bracia, postanowiliśmy nie zwlekać już dłużej, ale uciec się do bardziej skutecznych środków. Przede wszystkim prosimy Was i błagamy, aby Wam nic nie można było zarzucić w sprawie tak ważnej co do czujności, pilności i energicznego działania. Czego zaś od Was się domagamy i oczekujemy, tego też żądamy i spodziewamy się od wszystkich duszpasterzy, od wychowawców i profesorów młodzieży seminaryjnej, przede wszystkim zaś od kierowników instytucji duchownych” (2). W dziele tym istotne miejsce będzie zajmował niniejszy katechizm.
Idąc śladem współczesnych wydawców tekstu anglojęzycznego zamieszczamy – w posłowiu – wprowadzenie wykładowcy rzymskiego w Kolegium Irlandzkim, msgr Johna Hagana, do irlandzkiego wydania Katechizmu wskazujące na historyczne znaczenie katechizmów w dziejach katolicyzmu. Katechizm został przełożony z wersji angielskiej, ogłoszonej drukiem w roku 1993 w Sydney w Australii na podstawie wydania z roku 1911, opublikowanego w Dublinie (pierwsze wydanie w roku 1910). Obowiązująca dziś w Kościele dyscyplina np. w dziedzinie postów została przedstawiona w przypisach, aby uwspółcześnić omawiane zagadnienia bez dokonywania zmian w oryginalnych odpowiedziach.
Oby to wydanie Katechizmu św. Piusa X było pomocne dla księży, nauczycieli i rodziców w dziele przekazywania wiedzy i miłości do nauki Kościoła katolickiego ich uczniom i dzieciom w całej pełni i pięknie. Mamy nadzieję, że katechizm ten pomoże również dorosłym katolikom odnowić i pogłębić ich własną znajomość wiary. Dla katechumenów byłoby nader pomocnym, gdyby towarzyszyć im na drodze pełnego poznawania jedynej prawdziwej wiary. Oby czysta wiedza na temat wiecznych prawd naszej wiary dała wszystkim czytelnikom mocną pewność, że prawdy te są fundamentem niezachwianych cnót. Niech Niepokalane Serce Najświętszej Maryi Panny wyprasza wszelkie łaski dla czytelników tego tomu.
Marcin Karas
Posłowie
Katechizm w formie jaką posługujemy się obecnie pochodzi z czasów dość współczesnych. Przed wynalezieniem druku, a więc zanim zaistniały warunki, w których możliwe było rozpowszechnianie książek i kształcenie szerokich rzesz ludzkich, możliwość szerokiego dostępu do katechizmów była nieosiągalna. Korzystano z krótkich formuł, w które ujęta była doktryna, często w postaci wierszowanej. Formuły te były zapamiętywane i przekazywane z pokolenia na pokolenie służąc zwięzłym ujęciem prawd najbardziej niezbędnych do zbawienia.
Do kształtu współczesnego katechizmu najbardziej zbliżone były Katechezy św. Cyryla, Pouczenie nieumiejętnych św. Augustyna, a w czasach późniejszych pewne pisma Alkuina, Hrabana Maura i Gersona.
Ogłoszenie, a następnie szerokie rozpowszechnienie niezliczonych katechizmów sporządzonych przez Lutra i jego zwolenników dla rozpowszechnienia ich nowych nauk skłoniło autorów katolickich do podjęcia podobnej działalności. Wówczas w ciągu paru lat wydano kilka katechizmów katolickich, dając proste i jasne ujęcie nauki katolickiej, zwłaszcza w odniesieniu do tych kwestii, które były atakowane przez reformatorów. Spośród tych katechizmów niektóre zostały przeznaczone do użytku na te renie różnych diecezji, najważniejszymi były katechizmy: Erazma, Witzela, Dietenberga, Fabriego, Titelmana, Stanisława Hozjusza i błogosławionego Piotra Kanizjusza (3) w Niemczech (4). Następnie: Parviego, de Bourbona, du Bellay’ego, de Thou we Francji. W Niderlandach pojawiły się katechizmy Sonniusza, Hessela i Hunnaeusza. W Hiszpanii wydano Dominika Soto, Jana od św. Tomasza i Floreza. W Portugalii Bartłomieja de Martyribus i Ludwika z Granady, zaś we Włoszech ukazały się katechizmy kardynała Contariniego, Mariniego i Crispoldiego.
Jak już zwróciliśmy uwagę, ojcowie Soboru Trydenckiego bardzo szybko stwierdzili, że żaden z istniejących katechizmów nie jest wystarczający i zaangażowali się w starania zmierzające do przygotowania oficjalnego katechizmu katolickiego. Jednakże spełnienie tego pragnienia zostało opóźnione z powodu wydarzeń na które nie mieli żadnego wpływu. Gdy zaś praca została ukończona, wówczas wszakże zwyciężyła inna koncepcja, a mianowicie ograniczono się do wydania podręcznika dla duchowieństwa, a nie – jak pierwotnie zakładano – katechizmu dla dzieci i tych dorosłych, którzy nie posiadają stosownej wiedzy religijnej.
Nadal jednak ukazywały się liczne katechizmy, spośród których dwa – a mianowicie Roberta kard. Bellarmina i Piotra Kanizjusza – ciągle zajmowały wiodące miejsce, a będąc szeroko rozpowszechnione, stanowiły wzór dla kolejnych podobnych opracowań. Wpływ katechizmu Kanizjusza ograniczał się do Niemiec, natomiast dzieło Bellarmina, napisane na zlecenie papieża Klemensa VIII w roku 1597 zostało przedrukowane niemal we wszystkich krajach świata. Wcześnie było przełożone na arabski, łaciński, nowogrecki, francuski, hiszpański, niemiecki, angielski i polski. Katechizm ten uzyskał gorące poparcie tego papieża, który nakazał jego użycie w Państwie Kościelnym. Papież Urban VIII polecił dostosować go do potrzeb misji wschodnich. Podobnie Innocenty XIII i Benedykt XIV wyrażali pochwały na jego temat. Nader znaczący synod całych Włoch, który odbył się w Rzymie w roku 1725 postanowił, że katechizm Bellarmina stał się obowiązkowy dla całego Półwyspu Apenińskiego. Na koniec Sobór Watykański I wskazał na niego jako na wzór dla przewidywanego katechizmu powszechnego dla całego Kościoła. Chociaż katechizm Bellarmina stał się wzorcem tego rodzaju publikacji, to jednak za sprawą modyfikacji wprowadzanych w wydaniach diecezjalnych, z biegiem czasu niemal każda diecezja miała swój własny katechizm, różniący się w wielu kwestiach od pozostałych (5).
Oczywista niestosowność wynikająca z tej budzącej zamęt wielości katechizmów skupiała uwagę ojców Soboru Watykańskiego I, których ogromna większość wyraziła pragnienie jednolitego, małego katechizmu dla wiernych całego świata. Podczas wczesnych posiedzeń soboru grupa czterdziestu jeden ojców poświęciła sześć posiedzeń (od 10 do 22 lutego 1870 roku) na rozważenie tego zagadnienia. Wnioski, które zostały przez nich sporządzone, zostały następnie poddane pod ocenę soboru na posiedzeniach w dniach 29 i 30 kwietnia 1870 roku. W dniu 4 maja kwestię katechizmu poddano pod głosowanie i ogromna większość skłoniła się do idei sporządzenia jednolitego, małego katechizmu, który miał być spisany w języku łacińskim, a następnie przełożony na wszystkie języki stałby się obowiązkowy dla każdej diecezji. Tymczasem jednak nadejście włoskiej armii pod mury Rzymu doprowadziło do przedwczesnego przerwania soboru i zabrakło już czasu na ogłoszenie konstytucji w sprawie jednolitego katechizmu i decyzja ojców nie uzyskała mocy prawa.
Pomysł nie został jednak zapomniany. Podczas posiedzenia pierwszego Kongresu Katechetycznego w roku 1880, biskup Mantui, późniejszy papież Pius X, przedstawił propozycję, aby zgłosić papieżowi Leonowi XIII zamysł sporządzenia prostego, jasnego, krótkiego i popularnego katechizmu, który byłby w powszechnym użyciu. Wnet po wyniesieniu na Stolicę św. Piotra papież Pius X przystąpił do wypełnienia (w pewnych granicach) swego własnego zamysłu z roku 1880, zobowiązując do użycia jednolitego katechizmu (Podręcznika nauczania katechetycznego) w prowincji kościelnej miasta Rzymu. Jednocześnie papież zaznaczył, że pragnie aby został on wykorzystany w całych Włoszech. Wybrany tekst pochodził w zasadzie z katechizmu wykorzystanego wcześniej przez biskupów Piemontu, Ligurii, Lombardii, Emilii i Toskanii.
Omawiany katechizm składa się z trzech części. Pierwsza przeznaczona jest dla dzieci, które uczą się zasad religii w szkole i w domu. Krótko omawia podstawowe prawdy Wiary, głównie w takiej formie, aby można je było łatwo zapamiętać. Część druga, pod nazwą Krótki katechizm jest przeznaczona przede wszystkim dla szkół podstawowych i dla dzieci, które przygotowują się do Pierwszej Komunii. Ta część poświęcona jest krótkiemu wyłożeniu Wyznania wiary, nauki o sakramentach, przykazaniach Bożych i o modlitwie. Natomiast Katechizm większy, który stanowi część trzecią wyjaśnia te same kwestie bardziej szczegółowo. Później następuje wykład głównych świąt roku kościelnego, a następnie krótkiej historii religii, a kończy się zbiorem niektórych modlitw codziennych oraz przeznaczonych na specjalne okoliczności (6).
Msgr John Hagan
Kolegium Irlandzkie w Rzymie w dzień św. Karola Boromeusza, 4 listopada 1911 r.
(1) Por. ks. A. Szlagowski, Wstęp ogólny do Pisma Świętego, t. III, Warszawa 1908, s. 281–292.
(2) Por. św. Pius X, Pascendi Dominici gregis, 1907, nr 63, współczesne wydanie polskie: Warszawa 2002.
(3) Piotr Kanizjusz został później kanonizowany i ogłoszony Doktorem Kościoła przez papieża Piusa XI.
(4) Pisząc w dobie zaborów (1911 r.) bp Hagan zalicza działającego w Italii i na Warmii kard. Stanisława Hozjusza do obszaru niemieckojęzycznego. O tym uproszczeniu należy pamiętać.
(5) Autor ma oczywiście na myśli różne zagadnienia, na które zwracano uwagę i odmienne szczegóły, a nie jakiekolwiek odrębności doktrynalne. Wszystkie omawiane katechizmy charakteryzowała zgodność w nauce katolickiej, a tylko sposób prezentacji zasad katolickich ujmowano różnie, w zależności od lokalnych warunków i potrzeb.
(6) Niniejsze wydanie obejmuje Katechizm większy bez wspomnianych dodatków.
Powyższe teksty są wprowadzeniem i posłowiem do książki Katechizm katolicki św. Piusa X.