Wielu ludzi wierzy, że św. Klara z Asyżu postanowiła iść śladami Chrystusa po wysłuchaniu kazań św. Franciszka. To on zamknął ją w klasztorze, gdzie żyła dość spokojnie przez czterdzieści lat.
To nie jest prawdziwy obraz św. Klary z Asyżu.
Ta książka podejmuje próbę przedstawienia rzeczywistej biografii Klary – od dzieciństwa aż po śmierć – licznych osób, które umiłowała, i na które wpłynęła, oraz złożonych, przerażających, wybitnych, zniechęcających i radosnych spotkań i zdarzeń z jej życia.
Klara dała początek czemuś zupełnie nowemu, nadzwyczajnemu. W jej czasach konwenty były miejscami odosobnienia dla pobożnych kobiet, które mogły korzystać tam z różnych wygód, a nawet utrzymywać służbę i cieszyć się wieloma ziemskimi dobrami. Klara hołdowała innej wizji. Stworzyła klasztor, który nie miał dóbr, nie zarabiał pieniędzy, a wszystkie tamtejsze siostry były sobie równe i nawzajem sobie usługiwały.
O Klarze napisano wspaniałe naukowe dzieła. Wiele z nich wykorzystałam podczas pisania tej biografii, która ściśle nawiązuje do pierwotnych źródeł (pierwszej biografii Klary, jej własnych pism i sprawozdań naocznych świadków) i do życia Klary oraz pierwszych Ubogich Klarysek, jakimi znają je dzisiejsze siostry z jej zakonu. Św. Klara z Asyżu. Oblubienica ubogiego Chrystusa wybiega jednak poza akademicki ton i pozwala czytelnikowi poznać Klarę i jej naśladowczynie na bardziej osobistym gruncie. Dzięki temu dzieło mojej wyobraźni pozostaje wierne faktom.
Bóg był pierwszą i najważniejszą miłością Klary. Święta namawia nas, żebyśmy podążali „śladami ubogiego, prostego Jezusa Chrystusa” po to, by „zakosztować ukrytej słodyczy, zachowanej od początku przez Boga dla tych, którzy Go miłują” (trzeci list Klary do Agnieszki z Pragi). Niech niniejsza książka pomoże nam tego dostąpić.
Informacje dla czytelnika
Poniższe informacje mogą pomóc w zrozumieniu treści książki.
Pokuta
Pokuta jest odstąpieniem od grzechu i zwróceniem się ku Bogu. Kiedy człowiek „zaczyna pokutę”, jednocześnie inicjuje proces nawrócenia. Św. Klara i św. Franciszek właśnie dzięki niej zaczęli się nawracać i do końca życia uważali się za pokutników.
We wczesnych latach XIII wieku w Europie rozpowszechnił się ruch pokutniczy. Kościół uznał życie w pokucie za pełnoprawną formę powołania dla ludzi świeckich i zachęcał do niej ustami braci i sióstr zakonnych. Pokutnicy przestrzegali zasad, które spisano specjalnie dla nich. Dzisiaj niektóre z nich mogą wydawać się dziwne, a nawet graniczą z masochizmem, ale wtedy nie były niczym niezwykłym. Za zgodą przewodnika duchowego albo religijnego zwierzchnika pokutnicy oddawali się tym praktykom, traktując je jako modlitwę, poświęcenie, przejaw samodyscypliny i symbol jedności z biednym, cierpiącym Chrystusem. Praktyki te propagowały bezwarunkowe poddanie się woli Boga i wyzwalały towarzyszącą mu radość.
Post o chlebie i wodzie jest popularny do dzisiaj. W średniowieczu pieczono chleb pełnoziarnisty – dlatego w połączeniu z wodą mógł wystarczyć za pełnowartościowy posiłek. Ci, którzy dzisiaj poszczą w podobny sposób, powinni używać podobnych składników do pieczenia chleba.
Ludzie, którzy pragną podjąć inne formy pokuty, powinni zasięgnąć rady przewodnika duchowego, tak jak czynili to Klara i Franciszek.
Bracia i Siostry od Pokuty Chrześcijańskiej (Bractwo Pokutników) są katolickim stowarzyszeniem wiernych, którego członkowie uzyskali zgodę Kościoła na życie w pokucie pod obserwacją przewodnika duchowego we własnych domach. Ich reguła jest uwspółcześnioną wersją tej, którą stosowano w czasach św. Klary.
Choroba świętej Klary
Klara tak bardzo chciała oderwać się od świata zewnętrznego i grzechu, że podejmowała wiele rodzajów pokuty – między innymi post, który okazał się tak surowy, że odcisnął piętno na jej zdrowiu. Ludzie, którzy przez dłuższy czas jedzą bardzo mało, tracą masę kostną, a ich serca mogą ulec poważnemu uszkodzeniu. Pojawiają się zaburzenia elektrolitowe we krwi, problemy z nerkami, wrzody jelit, a także następuje rozpad białek mięśniowych i innych protein w organizmie. Przewlekła choroba Klary wykazywała wiele z tych symptomów.
Tonsura
W średniowieczu włosy były atrybutem piękna. Tonsura, która polegała między innymi na ich obcięciu na dość nieatrakcyjną modłę, była symbolem tego, że strzyżona osoba porzuciła grzeszny żywot i została poświęcona Bogu. Zakonnicy mieli krótkie włosy, a na środku głowy golili się na łyso. Nie nakrywali głów, chyba że panowały bardzo niekorzystne warunki klimatyczne – wtedy mogli nakładać czapkę albo kaptur. Zakonnice obcinały włosy tuż nad uszami, nie zapuszczały ich i ukrywały swoją „łysinę” pod welonem.
Habit Klary
Najwcześniejsze portrety Klary przedstawiają ją w długiej do ziemi, szarej tunice, zakrywającej stopy lub w szarym płaszczu z kapturem (kapocie), który z tyłu sięgał do podłogi. W pasie obwiązywała się sznurem z węzłami, a na głowie nosiła czarny welon z białą podszewką. Późniejsi artyści dodają biały kwef, zasłaniający kark i gardło. Klara ani jej siostry nie nosiły kwefów, które stały się popularne dopiero po śmierci św. Klary.
Pustelnicy
Nazywani też anachoretami. Uważano ich za niezwykle świętych pokutników. W czasach św. Klary niemal każde miasto w Umbrii utrzymywało pustelników, dobrowolnie zamkniętych w małych celach, zwykle przylegających do kościoła. Okienko w celi często wychodziło na kościół, żeby pustelnicy mogli uczestniczyć w Mszach świętych. Ludzie ci przestrzegali szczegółowej reguły, żyli z jałmużny i spędzali większość czasu na modlitwie. W przerwach udzielali rad duchowych odwiedzającym, z którymi rozmawiali przez małe, zasłonięte okienka. W pustelni można było trzymać kota i uprawiać warzywa. Pustelnik mógł też spacerować po maleńkim, zamkniętym dziedzińcu przyległym do celi. Niektórzy pobożni ludzie żyli jak pustelnicy pod dachem własnego domu.
Eucharystia
Zarówno Klara jak i Franciszek byli wierni Eucharystii, bo wierzyli, że sam Chrystus występuje w tej postaci. Eucharystię przechowywano w rozmaitych cyboriach, drogocennych szkatułkach, puszkach, miniaturowych wieżyczkach albo pojemnikach w kształcie gołębicy, które następnie ustawiano we wnękach w ścianie lub podwieszano. W kościele Świętego Damiana wieszano Ją w puszce w kształcie gołębicy, a w małym oratorium dla sióstr trzymano Ją w kustodii we wnęce po lewej stronie ołtarza. Umiejscowienie Eucharystii w innych kościołach opisanych w książce jest czysto hipotetyczne.
Mniszki, siostry, mnisi i zakonnicy
„Mniszka” to święta kobieta żyjąca w klasztorze żeńskim, a „mnich” to święty mężczyzna mieszkający w klasztorze męskim. Większość mniszek i mnichów pochodziła z wyższych warstw społeczeństwa. Klasztory posiadały majątki, służących i często były bardzo bogate.
Franciszek i Klara chcieli, żeby ich naśladowcy wywodzili się ze wszystkich grup społeczeństwa i żyli jak jedna rodzina w ubogich, prostych społecznościach. Franciszek nazwał swoich uczniów „braćmi”. Modlili się, głosili Ewangelię i pracowali. Uczennice Klary – „siostry” – miały modlić się, pracować i duchowo czuwać nad ludźmi.
Święty Damian
Opisując kościół Świętego Damiana najczęściej użyto słowa „konwent” dla odróżnienia go od ówczesnych bogatych klasztorów.
Archeolodzy zgadzają się co do położenia niektórych pomieszczeń w konwencie Świętego Damiana, ale nadal wiele planów opiera się na spekulacjach. Poznałam wiele teorii i studiów archeologicznych, a także zastanawiałam się nad regułami ustanowionymi przez Klarę, dzięki czemu ustaliłam prawdopodobny układ budynków i pomieszczeń na terenie konwentu. Nie każdy naukowiec zgodzi się z moimi wnioskami. Poza tym Święty Damian w czasach Klary wyglądał inaczej niż teraz.
Franciszek nadał siostrom Formułę Życia, którą Klara wspomina jako jedno zdanie. Czy to była cała Formuła dla sióstr, stworzona przez Franciszka? Jak żyły tamtejsze mniszki? Naukowcy nie ustalili jednolitego stanowiska w tej sprawie. Moim zdaniem, Klara wyobrażała sobie powołanie jako wspólne życie w ubogiej klauzurze.
W 1215 roku Klara musiała wybrać jedną z reguł zakonnych zatwierdzonych przez papieża i zdecydowała się na regułę benedyktyńską. Ta decyzja wiązała się z surowszą niż dotychczas zasadą klauzury. Przed 1219 rokiem kardynał Hugolino nadał siostrom nową regułę. Najprawdopodobniej właśnie wtedy wprowadzono rozmównicę, chór, kratę w rozmównicy i w kościele, koło itd., o ile nie istniały już wcześniej.
Dokładnie przyjrzałam się zasadom panującym w klauzurze św. Klary, modliłam się, czytałam oraz zasięgałam rady Ubogich Klarysek i historyków badających życie Klary, żeby dowiedzieć się jak najwięcej o życiu Świętej i jej sióstr. Nie wszyscy ludzie i źródła zgadzają się z moimi wnioskami.
Przywilej ubóstwa
Historycznie rzecz ujmując, Klara otrzymała „przywilej ubóstwa” kilkakrotnie od różnych papieży. Obecnie istnieją rozbieżności wśród znawców Klary, dotyczące tego zagadnienia – nie wiadomo czy Klara na pewno otrzymała ów przywilej, a jeśli tak, to kiedy i w jakiej formie. Niniejsza biografia skłania się ku tradycyjnym źródłom, ale nie wszyscy badacze zgodzą się z moją opinią na temat „przywileju ubóstwa”.
Tytułowanie Franciszka w hierarchii kościelnej
W pewnym momencie Franciszek otrzymał tytuł diakona, ale nigdy nie został księdzem. Mnisi i siostry nazywali go „ojcem Franciszkiem”, bo był ich duchowym ojcem. Dla innych był „bratem Franciszkiem”.
Tytułowanie sióstr Klary
Pierwotne źródła i dokumenty podają kilka tytułów, którymi obdarzono siostry Klary – dowiadujemy się, między innymi, o Ubogich Paniach, Siostrach Klauzurowych, Siostrach Mniejszych i Paniach Najświętszej Maryi Panny ze Świętego Damiana w Asyżu. W dokumentach papieskich siostry nazywa się damianitkami z zakonu Świętego Damiana. Jest bardzo prawdopodobne, że mieszkańcy Asyżu znali je właśnie pod tą nazwą.
Pustelnice mieszkające w okolicach Asyżu nazywano Christianami (lub, po łacinie, Cristianami) albo Chrześcijankami. Jak wspomniano w rozdziale „Nowy Franciszkanin”, w książce Marion Habig Omnibus, Franciszek zawsze nazywał Klarę Christianą (Cristianą).
W Omnibusie Habig sugeruje, że Franciszek mówił o siostrach Klary jako o „paniach”, a Celano również używa tego terminu w biografiach wczesnych Klarysek. Zdaje się, że Franciszek nalegał, by jego bracia w ten sposób zwracali się do sióstr, by zachować pełen szacunku dystans między płciami.
Klara nazywała je „siostrami”, co czyniło wszystkie mieszkanki równymi sobie członkiniami rodziny. W pismach urzędowych używała sformułowań „Panie klauzurowe”, „Ubogie Panie” albo „Zakon Ubogich Sióstr”.
Słowa Klary
W niniejszej książce w usta Klary włożyłam jej własne, potwierdzone, słowa. Przejęłam je bezpośrednio lub zaadaptowałam z czterech listów do Agnieszki z Pragi, listu do Ermentrudy (chociaż niektórzy historycy wątpią w autorstwo Klary w tym wypadku), jej Formuły Życia (Reguły), testamentu i błogosławieństw, a także z cytatów przypisywanych jej w procesie kanonizacyjnym i w pierwszej biografii, Legendzie o św. Klarze. W tytułach głównych części książki zastosowano cytaty z testamentu świętej Klary.
Godziny kanoniczne
W średniowieczu dzielono czas według godzin kanonicznych, które przypadały następująco:
Jutrznia – pierwsze nabożeństwo, odprawiane w nocy lub tuż przed wschodem słońca. Klara i jej siostry odmawiały jutrznię około północy.
Lauda – modlitwy odmawiane o świcie.
Pryma – o szóstej rano.
Tercja – o dziewiątej rano.
Seksta – w południe.
Nona – o trzeciej po południu.
Nieszpory – między trzecią a szóstą po południu.
Kompleta – ostatnia modlitwa dnia, odmawiana przed udaniem się na spoczynek.
Użycie wielkich liter
W tej książce wszystkie zaimki osobowe odwołujące się do Boga Ojca, Syna i Ducha Świętego są pisane dużymi literami. W pismach Klary taka pisownia nie zawsze jest zachowana.
Słowniczek
Jeśli nie wskazano inaczej, to pisownia imion w oryginale tej książki jest taka sama jak w Clare of Assisi: Early Documents ojca Regisa Armstronga OFMCap. Inni historycy czasem używają innej pisowni.
Niektóre nazwy tracą swój wydźwięk kulturowy, kiedy tłumaczy się je z włoskiego. Dlatego poniżej podajemy słowniczek:
Biscotti: włoskie ciasteczka.
Domina: honorowy tytuł nadawany damom i szlachetnie urodzonym paniom.
Mi figliolo: mój synku.
Monte: góra.
Podesta: obieralny naczelnik komuny, rządzący wraz z radą; burmistrz.
Poggio: wzgórze. Umbria – region, w którym znajduje się Asyż – leży na wielu wzgórzach, na których wzniesiono szlacheckie zamki.
Rivo: rzeka.
Signore: honorowy tytuł nadawany baronom i innym szlachetnie urodzonym mężczyznom.
Via i Strada: droga albo trakt.
Ludzie noszą nazwiska pochodzące od imion przodków. Favarone di Offreduccio znaczy Favarone, syn Offreduccia. Bona de Guelfuccio znaczy Bona, córka Guelfuccia. Hugolino dei Conti dei Segni znaczy Hugolino, syn Contiego, który z kolei był synem Segniego. Słowa „di”, „de” lub „dei” wskazują, czyim dzieckiem jest osoba nosząca dane nazwisko.
Zdarzało się, że źródła nie podawały nazwiska któregoś z bohaterów tej historii. W innych przypadkach sama stworzyłam postać, żeby lepiej zilustrować jakieś zagadnienie. Nadawałam im wtedy włoskie imiona, które obrazowały ich charakterystyczne cechy. Wymyślonymi postaciami są:
Bellezza (piękna), matka Mattiola;
Brontolone (zrzęda), opryskliwy, stary żebrak;
Cappellano (kapelan), kapelan kościoła Świętego Damiana;
Forte (silny, mocny), ojciec Łucji;
Gatta (kotka), kotka z konwentu Świętego Damiana;
Pia (pobożna), pobożna kobieta z Asyżu, opętana przez demony;
Scherno (szyderca), brat Pii;
Scuro (ciemny), ojciec Mattiola.
Słowo „del” jest przyimkiem poprzedzającym dopełniacz. Na przykład, Piazza del San Rufino znaczy tyle co Plac Katedry Świętego Rufina.
Zwroty takie jak „Ach!” po włosku brzmią: „Splendito!” albo „Accidenti!”, „Dzień dobry” to „Buongiorno”. „Dobry wieczór” to „Buonasera”. „Dobranoc” to „Buonanotte”. „Pace e bene” to włoski odpowiednik łacińskiego pozdrowienia „Pax et bonum”, które znaczy „Pokój i dobro”. Franciszek często używał tych słów.
Madeline Pecora Nugent
Powyższy tekst jest fragmentem książki Madeline Pecory Nugent Św. Klara z Asyżu. Oblubienica ubogiego Chrystusa.