Pisma i dorobek francuskiego jezuity, paleontologa i filozofa, o. Pierre’a Teilharda de Chardina (1881–1955) stały się niezwykle popularne w Kościele katolickim w drugiej połowie XX wieku. Sięgano do nich również poza Kościołem. Dzieła tego uczonego zostały wydane w kilku milionach egzemplarzy, a także „ukazały się przekłady dzieł Teilharda de Chardin na niemal wszystkie języki europejskie” (1). Powstało co najmniej kilka tysięcy książek i artykułów poświęconych jego filozofii, czy lepiej powiedzieć wizji świata (teilhardyzmu), którą propagował za pomocą sugestywnych esejów. Większość prac poświęconych światopoglądowi de Chardina zostało jednak napisanych przez jego zwolenników, a nawet wyznawców systemu, który stworzył. Wskutek tego autorzy tych opracowań nie zachowują często stosownego dystansu wobec omawianych spraw i zamiast krytycznie przedyskutować tezy omawianego autora, podejmują próbę apologetycznej prezentacji teilhardyzmu. Czerpią z tych pism inspirację, są wyznawcami, a nie tylko badaczami. Jeden z nich wyznał: „myśl Teilharda pomaga mi od kilkunastu lat pokonywać (…) gnuśność i znajdować ów trudny rodzaj szczęścia, który jest ubocznym produktem wysiłku” (2). W tej sytuacji potrzebne są takie opracowania, w których podejmowany jest zasadniczy postulat badawczy: ocena myśli Teilharda z perspektywy filozofii i teologii katolickiej, którą postanowił przedstawić w nowej, zmienionej treści i formie. Zdaniem swych zwolenników „sformułował nowy typ świętości i żył nim” (3), ale wedle krytyków był apostatą – porzucił wiarę katolicką (4).
W niniejszej książce podejmujemy kluczowy dla francuskiego jezuity wątek rozumienia przez niego religii katolickiej. Pisząc o religii Teilharda chcemy ją ukazać na dwa sposoby, zgodne z etymologią tej nazwy. Po pierwsze będziemy badać religię wyznawaną przez niego, jego poglądy religijne, a po drugie rozważymy religię stworzoną przez niego, czyli system religijny, jaki wyłania się z pism tego autora i bywa wyznawany, broniony oraz propagowany przez teilhardystów. Można przecież dostrzec, że sam Teilhard, jak również jego zwolennicy, przyjmują rozbudowany system poglądów religijnych, wyznają teilhardyzm jako religię, pozostając w ramach Kościoła, znacząco różną w wielu kwestiach od wiary katolickiej, za której wyznawców uchodzą.
Podstawą tej analizy będą źródła: pisma francuskiego uczonego (około dwustu esejów, korespondencja, dziennik) sukcesywnie wydawane drukiem we Francji i w innych krajach (w przekładach na różne języki) (5). Wykorzystamy ponadto rozmaite opracowania poświęcone filozofii i teologii Teilharda, zarówno te niezliczone przychylne (m.in. P. Boudignon (6), C. Cuénot (7), H. de Lubac SJ (8), a z polskich Cz. Bartnik (9), W. Fac (10), J. Klinger (11), J. Kulisz SJ (12), Z. Łotys (13), G. Pacewicz (14), A. Polkowski (15), T. Płużański (16), K. Walaszczyk (17), L. Wciórka (18)), jak również nieliczne krytyczne prace, pisane głównie z perspektywy filozofii i teologii tomistycznej (D. von Hildebrand (19), Ch. Journet (20), J. Maritain (21), o. Philippe de la Trinité (22)). W toku badań będziemy porównywać źródła i ich rozmaite interpretacje, poszukując szerokiej i wyważonej, dobrze uzasadnionej intepretacji teilhardyzmu (23). Wiele wypowiedzi Teilharda zaskakuje, szokuje, jest niejasnych. Należy dążyć do takiej interpretacji tego systemu, w której będzie można wyjaśnić i ocenić znaczną część (jeśli nie wszystkie) spośród tych pozornie niezrozumiałych wypowiedzi.
Aby poznać specyfikę religii de Chardina będziemy ją konfrontować z oficjalnym nauczaniem Kościoła katolickiego i pismami znanych teologów z jego epoki. Porównań takich jest niezwykle mało w literaturze przedmiotu, ale są one jedynym narzędziem metodologicznym, aby ocenić, czy Teilhard był tradycyjnym katolickim uczonym, czy też twórcą własnego systemu wierzeń religijnych. Opis samego, izolowanego teilhardyzmu jest więc jednostronny i niewystarczający – potrzeba porównań. Niektóre wątki będą powracać w różnych rozdziałach tych badań, bo np. teilhardowska idea postępu dotyczy zarówno człowieka, jak i Objawienia, Kościoła, moralności i cywilizacji ludzkiej, a więc należy ukazać jej istotę z różnych punktów widzenia.
Chcąc poznać i zrozumieć założenia oraz zasady religii Teilharda nie wystarczy po prostu sięgnąć do jego pism. Dzieła te są bowiem pisane niejasnym językiem, pełnym neologizmów i sformułowań tak ogólnych i wieloznacznych, że mogą one przyjmować różne, nawet wzajemnie sprzeczne znaczenie, zależnie od kontekstu: „Wieloznaczność teilhardowskiej koncepcji dopuszcza różne, nawet przeciwstawne interpretacje. Utrudnia to opracowanie jednolitej metody już nie tylko komentowania, ale wręcz wykładu samej myśli Teilharda” (24).
Historyk badający teilhardyzm nie jest jednak skazany na domysły. Dla lepszego wniknięcia w istotę poglądów francuskiego jezuity konieczne jest całościowe odczytywanie jego dorobku, lektura wydanej korespondencji, w której sam interpretował swoje wypowiedzi, a także zapoznanie się z recepcją tych esejów w różnych środowiskach na przestrzeni dziesięcioleci. W odniesieniu do Teilharda i jego dorobku dobrze stosuje się biblijna zasada, że drzewo poznajemy po jego owocach.
Badania, których efektem jest ta monografia, były prowadzone w latach 2002–2012, a doprowadziły do przygotowania i wydania książki z zakresu filozofii dziejów, pt. Historiozofia Teilharda de Chardin wobec tradycyjnej myśli chrześcijańskiej, w której rozważaliśmy teilhardowską wizję przyszłości świata (25). W książce o historiozofii Teilharda omawiane zagadnienia poddane zostały drobiazgowej analizie źródłowej, w oparciu o prace opublikowane w językach łacińskim, francuskim, angielskim, niemieckim, włoskim i polskim. Natomiast w niniejszej monografii przyjmujemy metodę tłumaczenia na język polski i referowania pism de Chardina i dzieł jemu poświęconych, a także szerszego komentowania tych pism w świetle doktryny katolickiej (z podaniem najważniejszych pojęć i wyrażeń w oryginale). Czytelnik zainteresowany oryginalnym brzmieniem wielu przywołanych tu wypowiedzi z łatwością odnajdzie je w rozprawie poświęconej historiozofii francuskiego uczonego oraz w cytowanych tam dziełach. Przyjmując zarysowaną powyżej metodę będziemy mogli zwrócić uwagę na żywe wypowiedzi de Chardina i komentarze jego komentatorów. Cytaty zostaną bowiem poddane bliższej analizie z punktu widzenia ich zgodności z nauką Kościoła, będą łatwiej dostępne – bo przetłumaczone na język polski, a ponadto nie będą ukryte w przypisach, ale przywołane w tekście głównym. Wszystkie przytaczane wypowiedzi pozwolą zbudować – jak mamy nadzieję – bogaty, złożony i adekwatny obraz trudnej myśli religijnej, którą jest system Teilharda de Chardin.
Książka dzieli się na dwanaście rozdziałów, w których omawiamy najpierw osobowość Teilharda (rozdział 1). Następnie przedstawiamy teilhardowskie rozumienie religii jako takiej (2), jego wizję Boga (3), Jezusa Chrystusa (4), a także jak pojmował objawienie religijne (5), Kościół (6), antropologię (7), koncepcję odkupienia (8), jakie podał rozumienie sakramentów świętych (9) i liturgii katolickiej (10), ideę dialogu międzyludzkiego (11), a na koniec eschatologię (12). W zakończeniu badania te zostaną podsumowane. Jako dodatek przedstawiamy główne rozbieżności, jakie naszym zdaniem zachodzą pomiędzy katolicyzmem a teilhardyzmem, w formie zwięzłego zestawienia zdań wziętych z jego pism (syllabus), idąc za wzorem podobnych dokumentów Kościoła z XIX i pierwszej połowy XX wieku. Książkę zamyka bibliografia podstawowych źródeł i opracowań dotyczących myśli Teilharda, a także filozofii i teologii katolickiej, zwłaszcza z jego epoki (należy oceniać de Chardina na tle jego czasów).
Marcin Karas
(1) M. Tazbir, L’art d’être teilhardien [w:] Myśl o. Teilharda de Chardin w Polsce, red. M. Tazbir, Warszawa 1973, s. 13.
(2) K. Waloszczyk, Wola życia. Myśl Pierre’a Teilharda de Chardin, Warszawa 1986, s. 5–6 (dalej cyt. jako Waloszczyk).
(3) C. Cuénot, Science and faith in Teilhard de Chardin, Londyn 1967, s. 28, cyt. przez: A. Polkowski, Świadectwo Teilharda, Warszawa 1974, s. 190–191 (dalej cyt. jako Polkowski).
(4) R. Valnève, Teilhard l’apostat [w:] „Forts dans la Foi”, 14 (1971), s. 76–137.
(5) Por. Oeuvres de Pierre Teilhard de Chardin, t. I-XIII, Paryż 1955–1976.
(6) P. Boudignon, Pierre Teilhard de Chardin. Sa vie, son oeuvre, sa reflexion, Paryż 2008, stron 431.
(7) C. Cuénot, Pierre Teilhard de Chardin. Les grandes étapes de son évolution, Paryż 1958, stron 490 + LVII.
(8) H. de Lubac, La pensée religieuse du Père Teilhard de Chardin, Paryż 1962, stron 376; tenże, La prière du Père Teilhard de Chardin, Paryż 1964, stron 224; tenże, Teilhard de Chardin. The Man and his Meaning, przeł. R. Hague, Nowy Jork 1967, stron 206 (przekład poprzedniej książki, dalej cyt. jako Meaning).
(9) Cz. Bartnik, Teilhardowska wizja dziejów, Lublin 1975, stron 260 (dalej cyt. jako Bartnik); Tenże, Teilhardyzm jako historia uniwersalna, Lublin 2003, stron 238 (dalej cyt. jako Teilhardyzm).
(10) W. M. Fac, Antropologia społeczna Piotra Teilharda de Chardin, Lublin 2000, stron 278 (dalej cyt. jako Fac). Jest to rozprawa doktorska powstała pod kierunkiem ks. prof. Cz. Bartnika.
(11) J. Klinger, O. Teilhard de Chardin a tradycja Kościoła wschodniego [w:] tenże, O istocie prawosławia. Wybór pism, opr. M. Klinger i H. Paprocki, Warszawa 1983, s. 343–364 (dalej cytowane jako Klinger).
(12) J. Kulisz, Teilhardowskie rozumienie grzechu, Warszawa 1986, stron 223 (dalej cytowane jako: Kulisz).
(13) Z. Łotys, Teihardowska koncepcja postępu, Olsztyn 1998, stron 188 (dalej cytowane jako Łotys).
(14) G. Pacewicz, Koncepcja noosfery w myśli Pierre’a Teilharda de Chardin, Olsztyn 2010, stron 180 (dalej cyt. jako Pacewicz).
(15) A. Polkowski, Świadectwo Teilharda, Warszawa 1974 (dalej cyt. jako Polkowski).
(16) T. Płużański, Teilhard de Chardin, wyd. 2, Warszawa 1988, stron 318 (seria: Myśli i Ludzie, dalej cyt. jako: Płużański); tenże, Marksizm a fenomen Teilharda, Warszawa 1967, stron 312 (dalej cyt. jako Marksizm a fenomen),
(17) K. Waloszczyk, Wola życia. Myśl Pierre’a Teilharda de Chardin, dz. cyt.
(18) L. Wciórka, Szkice o Teilhardzie, Poznań 1973, stron 262 (dalej cyt. jako Wciórka).
(19) D. von Hildebrand, Teilhard de Chardin: fałszywy prorok [w:] tenże, Koń trojański w mieście Boga, przeł. J. Wocial, Warszawa 2000, s. 181–199 (dalej cyt. jako Hildebrand).
(20) Ch. Journet, Wizja świata Teilharda de Chardin [w:] „Znak”, nr 68-69 (1960), s. 269–280.
(21) J. Maritain, Le paysan de la Garonne, Paryż 1966, s. 173–187.
(22) Philippe de la Trinité, Teilhard de Chardin. Étude critique, t. 1-2, Paryż 1968, stron 249 + 332 (dalej cyt. jako Philippe de la Trinité z podaniem tomu i stron); tenże, Rome et Teilhard de Chardin, Paryż 1964, stron 212.
(23) Obszerną bibliografię prac poświęconych Teilhardowi możemy znaleźć w: Teilhardyzm, s. 188–224.
(24) Płużański, s. 8.
(25) Por. M. Karas, Historiozofia Teilharda de Chardin wobec tradycyjnej myśli chrześcijańskiej, Kraków 2012.
Powyższy tekst jest fragmentem książki Marcina Karasa Zbawienie przez technikę? Religia Teilharda de Chardin.