Rozdział trzynasty. Katechizm sporny, cz. 2

Rozprawa z racjonalistami

Racjonalistom chodzi o odrzucenie Objawienia. Niełatwo im jest jednak dowieść, że objawienie nie miało miejsca, bo odrzucając dowody historyczne, wpadają w tak zwany sceptycyzm historyczny, który prowadzi do zupełnego już sceptycyzmu. Zwykle więc zostawiają na boku kwestię historyczną, a starają się dowieść, że objawienie nie mogło mieć miejsca i że w końcu nie jest potrzebne. Pan Bóg dał człowiekowi rozum, powiadają, ten musi mu wystarczyć, a człowiek tylko tego może być pewny, co nim poznaje, i przyjąć tylko to, co ten mu dyktuje. Rozum nie może przyjąć tajemnic, których nie rozumie, a zresztą jaka korzyść z tego, czego nie pojmuje? Człowiekowi żyjącemu tu na ziemi potrzebne są wiadomości nie o rzeczach nadprzyrodzonych, nadziemskich, lecz jak ma żyć z ludźmi i być tu na ziemi szczęśliwym, a na to rozum mu starczy. Badanie i zajmowanie się rzeczami nadziemskimi odwraca go od ziemi, przeszkadza spokojnemu postępowi, kłóci ludzi między sobą, wywołuje niesnaski religijne. – Co się tyczy samego objawienia, nigdy, powiadają, człowiek nie mógłby być pewnym, czy ono nie pochodzi z wyobrażenia lub z innej przyczyny, i czy ci, co są jego świadkami, nie mylą się sami i nie wprowadzają innych w błąd?

Takie są trudności wysuwane przez racjonalistów, których dogmatem jest, że rozum sam sobie powinien wystarczyć. Ale w tej części naszej rozprawy musimy mówić nie tylko o racjonalizmie w tym ściślejszym znaczeniu, lecz i o materializmie, panteizmie, ateizmie, bo to są dalsze następstwa tej zasady. Rozum sam sobie zostawiony i koniecznie chcący jednostronnie sam z siebie wszystko zrozumieć, musiał przyjść do skrzywienia pojęcia Boga i stosunku stworzeń do Stwórcy.

Właściwie mówiąc nie było nikogo, co by rozumnie przeczył Bogu. Istnienie jest dla rozumu prawdą tak jasną, tak oczywistą, że nikt jej odrzucić szczerze nie mógł, a łatwiej jest pojąć istnienie bez początku, to jest Boże, aniżeli istnienie, które zaczęło istnieć. Odrzucano więc raczej stworzenie, to jest istnienie, które zaczęło istnieć. Nie mogąc zaprzeczyć objawom istniejącego świata, według pojęć o świecie urabiano pojęcie Boga. Tym jest panteizm i materializm, bo i ten ostatni przypuszcza materię niestworzoną, od wieków istniejącą, a więc Boga. Słusznie jednak nazywają panteistów i materialistów ateistami, bo to, co u nich jest Bogiem, nie odpowiada prawdziwemu pojęciu Boga, a tym samym przeczy istnieniu prawdziwego Boga.

Powiedzieliśmy, że trudno jest pojąć istnienie zaczęte, tj. stworzenie. I rzeczywiście, jak pogodzić to, że coś ma istnienie prócz Boga z tym, że Bóg jest pełnią bytu? Jakim sposobem Bóg jest istotą nieskończoną, najdoskonalszą, kiedy ze stworzeniem byłby czymś więcej niż bez niego? Zresztą jak zrozumieć, że coś, co nie istniało od wieków, nagle zaczyna istnieć bez żadnej zniewalającej przyczyny? Jeśli zaś Bóg miał w sobie jakąś zniewalającą przyczynę stwarzania, dlaczego nie stworzył świata od wieków? Dajmy na to, że Bóg, jako dobro nieskończone, miał w sobie potrzebę udzielania się innym, że w tym właśnie leży szczęście, doskonałość Boga – nie możemy bowiem pojąć istoty, która by mogła istnieć sama jedna i nie potrzebowała żyć z innymi istotami, udzielać się im, ale wtedy ta potrzeba była w Bogu od wieków. Stwarzanie więc będzie koniecznością i tym samym istoty stworzone stanowią bóstwo, należą do niego, jako to bez czego ono być nie może.

Prócz tego, jeśli niełatwo pojąć, by coś istniało prócz Boga, jeszcze trudniej zrozumieć, by coś mogło działać z siebie, niezależnie, nie będąc Bogiem. Wszelkie stworzenie zależy koniecznie w swym działaniu od Boga, jako od pierwszej przyczyny wszechrzeczy. Owszem, ta zasada, że nikt się nie porusza, jak tylko poruszony – nemo movetur nisi motus ab alio – i ta druga, że nic bez przyczyny się nie dzieje – nihil ex nihilo fit – podaje się jako dowód, że musi istnieć pierwszy motor i pierwsza przyczyna, tj. Bóg. A w takim razie, gdzie miejsce dla niezależnego działania człowieka, dla jego wolnej woli? Jak zrozumieć, że Bóg nie jest przyczyną grzechu i złego, a jest przyczyną naszych dobrych dobrowolnych uczynków?

Są jeszcze i inne trudności w zrozumieniu stosunku stworzeń do Boga, np. dlaczego Bóg karze za grzech uczyniony w czasie wieczną męką? Dlaczego wiedząc, że człowiek upadnie, wystawiał go na pokusę itp., ale w każdym razie największą trudnością zawsze jest wolne działanie ludzkie pod zależnością Bożą. Trudność tę lepiej ocenić można jeszcze z pism samych teologów, którzy starają się pogodzić wolną wolę człowieka z działaniem Bożym. Stawiają oni tę kwestię w tej formie: „Jakim sposobem Bóg może wiedzieć, co człowiek w przyszłości dobrowolnie uczyni?”. Zobaczmy, jakie podają rozwiązanie.

Szkoła tomistów naucza, że Bóg widzi dobrowolne nasze przyszłe uczynki w sobie samym, jako w ich przyczynie – innymi słowy: Bóg wie, że to lub owo się stanie, bo chce, by to lub owo się stało. Ale czy wtedy, zapytamy, człowiek działa z konieczności? Bynajmniej, odpowiadają. Pan Bóg nie tylko sprawia, że my działamy, ale i to, że dobrowolnie działamy. Bóg porusza naszą wolę, zanim ta działa, i sprawia, że ona decyduje się dobrowolnie. Tym sposobem nie tylko to uprzedzające działanie (praemotio physica) Boże nie niszczy woli, ale owszem czyni ją wolną. Takie jest tłumaczenie tomistów, ale czy ono rzecz wyjaśnia?

Szkoła Moliny wykłada tę rzecz inaczej. Bóg, powiada ona, wie, na co człowiek się zdecyduje, bo wie, co by on uczynił w danych okolicznościach. Tu cała trudność jest w tym: czy okoliczności owe determinują człowieka do takiego lub innego działania? Jeśli tak jest, to człowiek zależałby od okoliczności, nie byłby wolnym i Bóg byłby przyczyną całej jego decyzji, stawiając go w takich a nie innych okolicznościach. Jeśli zaś okoliczności owe nie determinują człowieka, jeśli on pomimo nich może inaczej działać, skąd wtedy Bóg wie o tym, że koniecznie w tych okolicznościach tak lub inaczej działać będzie?

Obrońcy systemu Moliny łatwo zauważyli tę jego słabą stronę i dlatego dziś tak go tłumaczą: To, że człowiek w danych okolicznościach tak działa, powiadają, jest prawdą. Ta prawda, jak wszelka prawda, jest nią od wieków i dlatego Bóg ją od wieków zna. Ale w tym właśnie leży cała kwestia: dlaczego to, co człowiek uczyni dobrowolnie ma być prawdą od wieków, bo wszakże od wieków uczynek nie został spełniony?

Słowem, w tej kwestii słusznie powiada św. Augustyn, że ten co broni wolnej woli, zdaje się przeczyć działaniu Bożemu, a ten znowu, co broni działania Bożego, zdaje się niszczyć wolną wolę (1).

W całej tej rozprawie główną rzeczą jest dojść najpierw do prawdziwego pojęcia Boga.

Jeśli przyjmiemy, że coś istnieje (a przyjąć to musimy, bo inaczej wpadamy w bezrozumny sceptycyzm), to owo coś ma to istnienie albo w sobie, albo dostaje je od kogoś, ale samo istnienie musi być odwiecznym, bo z niczego i znienacka istnienie wypłynąć nie mogło.

To istnienie odwieczne nie może być myślą tylko, abstrakcją, bo istnienie odwieczne choćby tylko myśli, to rzeczywistość, a rzeczywistość choćby myśli jest prawdziwym istnieniem. Zresztą jakżeby podobna (albo raczej niepodobna) myśl abstrakcyjna stała się następnie rzeczywistością? Skąd by się wzięło istnienie, gdyby go już od wieków nie było?

Istnienie to nie może być własnością szczegółową rzeczy istniejących, inaczej one by zawsze istniały, i to takie a nie inne, bo takie a nie inne miałyby w sobie istnienie. Istnienie musi być więc czymś w sobie, odrębnym, samoistnym.

To istnienie nazywamy Bogiem. Istotą więc Bożą – to jest tym czym jest – jest istnienie. Tak też Bóg sam o sobie orzekł: „Ego sum qui sum – Jestem, który jestem”. „Ego eimi o on – Jestem będącym”. Jestem czym? Będącym, tj. to, czym jestem, moją istotą, jest istnienie, istota moja jest w tym, że jestem.

Z tego, że w Bogu istota jest samym istnieniem, możemy wyprowadzić inne wszystkie przymioty Boże, a mianowicie to, że Bóg jest: wiecznym, koniecznym, nieskończonym, najdoskonalszym, jedynym i niezmiennym.

Wiecznym, bo inaczej musiałby kiedyś istnienie otrzymać, stać się, a więc nie miałby go w sobie, nie byłby samym istnieniem.

Koniecznym, bo skoro do Jego istoty, do tego czym jest, należy istnienie, tj. by był, by istniał – sama więc Jego istota z konieczności wymaga, by istniał.

Nieskończonym. Ten, którego istnienie (existentia) jest istotą (essentia), Ten jest czymś nieskończonym, bowiem wszystko, co może istnieć, jest w Nim. Każde istnienie ogranicza się przez swoją istotę, przez to czym coś jest. Gdy mówimy: jest, wypowiadamy coś ogólnego, i dlatego ograniczamy to jest, to istnienie, dodając: jest tym, jest owym, np. jest materią. Tutaj materia ogranicza, opisuje, oznacza to jest do jednego tylko rodzaju istnienia, bo powiada, że nie jest, nie istnieje, jako roślina, jako zwierzę, jako duch, ale tylko jako materia. To więc, co jest samym istnieniem, jest nieskończonym, bo nic go nie ogranicza, nie oznacza. Jego istotą, to czym jest, jest istnienie, a istnienie jest nieskończonym.

Stąd wypada, że wszystko to, co ogranicza istnienie, nie może być w Bogu, i dlatego nie ma w Nim czasu, miejsca, ciała, rozmiarów…

Najdoskonalszym. Wszelkie jestestwo, byt (ens) jest doskonałe dlatego, że jest czymś, tj. o ile jest. Niedoskonałym zaś dlatego, że jest jakaś wyższa istota, której nie ma, tj. jest niedoskonałym, o ile nie-jest. Np. anioł jest doskonałym, ponieważ jest duchem, rozumnym… niedoskonałym zaś, ponieważ nie jest nieskończonym, wszechwiedzącym… W Bogu zaś jest pełność istnienia, bo On jest samym istnieniem, nie ma w Nim tego nie-jest, ma więc w sobie i pełność doskonałości, nie ma w Nim żadnej niedoskonałości.

Innymi słowy: że jakaś rzecz, jestestwo nie jest tak doskonałym jak inne, przyczyną tego nie jest istnienie, ale istota tej rzeczy, tego jestestwa, tj. to czym ta rzecz, to jestestwo jest. Istota ogranicza istnienie do pewnego rodzaju istnienia, więcej lub mniej doskonałego. To zaś co z istoty swej nijak nie jest ograniczone w istnieniu, bo jest samym istnieniem, to istnieje najdoskonalej i jest jestestwem najdoskonalszym.

I rzeczywiście, co to znaczy, kiedy mówimy, że coś jest doskonalszym lub mniej doskonałym? Nic innego, jeno, że jest doskonalszym lub mniej doskonałym istnieniem. Rzecz bowiem, każde jestestwo, nie jest niczym innym, tylko pewnym istnieniem. Najdoskonalsze więc i najpełniejsze istnienie będzie najdoskonalszym jestestwem. Bóg zaś jest najdoskonalszym i najpełniejszym istnieniem, bo jest samym istnieniem, bez żadnego ograniczenia, jest więc i najdoskonalszym jestestwem.

Jedynym, bo Bóg będąc istnieniem, co tylko byt ma w sobie, wszystko to obejmuje. Gdyby był jakiś inny byt, Bóg nie byłby pełnością bytu, nie byłby samym istnieniem. Stworzenia mają byt dany sobie od Boga, ale nie są bytem.

Niezmiennym, bo w Bogu, jako w pełności bytu, nic nie może być dodane, co by w niej nie było, ani odjęte co w niej jest. Nie może tedy w Nim być żadnej zmiany, bo w każdej zmianie coś się staje, co nie było. I dlatego też Bóg nie może przenosić się na przykład z miejsca na miejsce, to bowiem pociąga za sobą pewną zmianę, Bóg musi być wszędzie. Nie ma miejsca, w którym by nie był, nie ma nawet możliwego miejsca, które by jeszcze na Niego czekało.

Bóg tak pojęty, w teologii nazywa się czystym aktem. To znaczy, że w jednym niezmiennym akcie, który trwa całą wieczność, zawarte są wszystkie doskonałości.

Mając takie pojęcie Boga, które jest tylko prostym następstwem tego, że Bóg jest samym istnieniem, możemy odpowiedzieć na wszystkie trudności i zarzuty (2). A najpierw, to pojęcie Boga jest wprost przeciwne panteistom i materialistom, bo u nich Bóg jest zawsze istotą złożoną i zmienną. Świat jako złożony i zmienny nie może być Bóstwem ani objawem istotnym Bóstwa, musi więc być pojęty jako stworzenie, tj. że istnienie, które ma, nie ma go w sobie, a przeto musiał je otrzymać od Tego, co ma.

Że w Bogu, jako w istocie najdoskonalszej, a więc w dobru nieskończonym, jest ta potrzeba udzielania się innym, na to każdy musi się zgodzić, jest to zresztą dogmatem chrześcijańskim. Jak w Piśmie Świętym Bóg objawił się istnieniem, jako Ten, który jest; tak się też objawił także istnieniem kochającym, udzielającym się. „Bóg jest miłością”, powiada św. Jan Ewangelista. Ale to udzielanie się niekoniecznie wychodzi poza samego Boga, nie jest koniecznie udzielaniem się innym istotom niż Bóg. Przeciwnie, dla tego samego, że takie udzielanie się miłości w Bogu musi być koniecznym, nieskończonym, odwiecznym, nie może być jako takie udzielaniem się stworzeniom, które nie mają w sobie odpowiedniego charakteru. Takim jest tylko udzielanie się Bóstwa samemu sobie w trzech osobach Trójcy Świętej. Te osoby muszą być odwieczne, bo bez nich Bóg nie miałby tego, czego potrzebuje mieć do swego istnienia, musi być więc każda z nich Bogiem, a że Bóg może być tylko jeden, więc one różnią się między sobą jedynie wzajemnym udzielaniem sobie tego Bóstwa. Wszelkie inne udzielanie się istnienia z miłości, tj. udzielanie się stworzeniom jest zależne od woli Bożej, a tym samym niekonieczne.

Jeśli dalej chodzi o to, dlaczego Bóg nie stworzył świata od wieków, to i niektórzy teologowie zgadzają się na to, że można powiedzieć, iż Bóg stworzył świat od wieków, byleby przez to nie rozumieć, że świat jest w sobie odwiecznym.

Ale jak pogodzić to, że Bóg jest jednym niezmiennym aktem, z tym, że stwarza i ma zmienne stosunki ze stworzeniem, że będąc pełnią bytu, i stworzenia mają jeszcze swój byt?

Widzieliśmy, że rozum musi przyjąć istnienie Boga i istnienie stworzenia. To, że nie pojmujemy, jak jedno obok drugiego może istnieć, dowodziłoby tylko, że są rzeczy, których nasz rozum nie zdoła dociec. Jednak możemy dojść do pewnego ich zrozumienia, bylebyśmy tylko bardziej duchowo na te rzeczy się zapatrywali. Odpowiedzieć więc możemy przykładami.

Pierwsze zasady (prima principia), powiada o. Franzelin SI, zawsze są te same i niezmienne, choć w różnych czasach według nich formują się rzeczy. Np. w tej zasadzie: „dwie ilości równe trzeciej, są równe między sobą” – odniesienie czyli stosunek tej zasady do jakiejś figury geometrycznej jest wieczny ze strony prawdy, czasowy ze strony tej figury. Ta zasada jest prawdą wszędzie i zawsze, i niezmienną, choć w jakimś czasie i w jakimś miejscu stanie się coś według niej. To, co się tak stało, niczego nie dodaje do tej zasady, niczego nie ujmuje, niczego nie zmienia.

Drugi głęboki myśliciel dał inne następujące porównanie. Kiedy wypowiemy jakąś myśl słowami, ta z nas wychodzi i może być powtórzoną w myślach, w ustach innych ludzi, w książkach, może nawet zrodzić inne myśli, a jednak w nas ta myśl jest zawsze ta sama, niczego nie traci, ani zyskuje na tym, że dała istnienie innym myślom.

Przechodząc do innych trudności, nie tak łatwo zrozumieć, jakim sposobem np. da się pogodzić naszą wolną wolę z działaniem Bożym. Bo wiemy, że Bóg jest przyczyną nie tylko naszego istnienia, ale i wszelkiego działania, jako pierwsza przyczyna wszechrzeczy i pierwszy motor. Działanie bowiem idzie za istnieniem – operatio sequitur esse – jak w istnieniu, tak i w działaniu jesteśmy zależni.

Jakim sposobem Bóg może przewidzieć, co uczynimy dobrowolnie w przyszłości? Tego sposobu my także nie możemy pojąć, bo kiedy myślimy o czymś, myślimy w warunkach czasu i przestrzeni, a Bóg od czasu i przestrzeni nie zależy. Bóg więc właściwie nie przewiduje, ale widzi. Jak? Tego zrozumieć nie możemy. Dobrze powiedział pewien pisarz, że kiedy zbyt długo wpatrujemy się w jakiś przedmiot, wzrok się nam zaciemnia i przestajemy widzieć, dlatego że chcieliśmy zanadto dobrze widzieć.

Co do wieczności kar i innych podobnych kwestii powinna nam wystarczyć ta racja, że Bóg jest sprawiedliwy i miłosierny, jeśli więc karze kogoś tak strasznie, ten musiał na to zasłużyć i kara ta nie tylko że jest sprawiedliwą, ale i miłosierną – inaczej Bóg nie byłby Bogiem, bo nie byłby najdoskonalszą istotą. „Mocno wierzmy – powiada jeden z dawnych pisarzy kościelnych – że Bóg jest sprawiedliwy, a nie pragnijmy wiedzieć o tym, co przed nami chciał ukryć, i kiedy nie możemy dociec, dlaczego Bóg tak postanowił, niech nam to wystarczy, że to On postanowił”.

Inne zarzuty racjonalistów nie przedstawiają tak wielkich trudności. Czy rozum sam powinien nam wystarczyć i czy potrzebne nam było objawienie, o tym Pan Bóg wiedział najlepiej. Skoro dał objawienie, widocznie, że je uważał za potrzebne.

Ale jaka korzyść z tego, czego nie rozumiemy – powiadają. Najpierw jakoś przecież rozumiemy tajemnice wiary, gdyż nie w słowa wierzymy, jak powiada św. Augustyn, ale w rzecz samą wyrażoną przez słowa. I w rzeczach naturalnych nie pojmujemy wiele rzeczy, i ich praw, i sił, i czym one są, choć je przyjmujemy, bo mamy dowody, że są, że istnieją. Zresztą skoro Pan Bóg objawił tajemnice wiary, widocznie jest to z naszą korzyścią. Jeśli prawdą jest, że człowiek powinien uznać, nie powiemy to tylko, co rozumem rozumie, ale to, co mu rozum dyktuje, to pewną jest także rzeczą, że rozum każe nam przyjąć wiele rzeczy, których nie rozumiemy czym są w sobie, każe nam wierzyć osobom wiarogodnym, świadczącym nam o jakimś fakcie, przy którym obecnymi nie byliśmy, każe nam na koniec przyjąć to, co Bóg objawił.

Racjonaliści bardzo często mówią o złym wpływie, jaki wywiera na społeczeństwo zajmowanie się rzeczami nadnaturalnymi, religijnymi. Ale tu nie idzie o jakiś wpływ, według nie wiadomo jakiego prawidła uznany za dobry lub zły, tu idzie o prawdę i rzeczywistość, to jest, czy rzeczy nadnaturalne, są religijne, czy nie są? Zresztą czy one doprawdy wywierają zły wpływ? Ci, którzy ich zakosztowali twierdzą inaczej. Mówią nawet, że one dają takie dobra, jakich rozum sam jeden dać nie może. Więcej jeszcze, rozum nareszcie przekonuje się sam, że on jeden nie wystarcza, aby zaspokoić, uszczęśliwić człowieka tu na ziemi. Dowodem tego jest to, że bez religii człowieczeństwo nie może się utrzymać, w miarę, jak upada religia, mnożą się zbrodnie, ludzie dziczeją, społeczeństwo się rozkłada. Zresztą każda jednostka potrzebuje religii, choćby dlatego, żeby znośnie żyć na ziemi. Słusznie powiedział Monteskiusz, że religia, która zdaje się zajmować tylko życiem przyszłym, jedna zabezpiecza nasze szczęście tu na ziemi. Nie religia tedy, lecz jeśli coś dzieli ludzi między sobą, to dobrobyt materialny i szczęście doczesne, postawione jako cel i jedyne zajęcie człowieka.

Co się tyczy niemożności sprawdzenia, czy objawienie jest od Boga, czy nie, dosyć to jedno powiedzieć, że Bóg, jeśli co ludziom objawia po to, by oni w to wierzyli, winien to sobie, jak powiada teologia, by objawił tak, żeby ludzie o tym wątpić nie mogli, że to On objawił, byleby tylko szczerze chcieli się przekonać o prawdzie. I tak też czyni Bóg. Dlatego każde objawienie bywa poparte cudami, proroctwami, świętością i wiarygodnością tych, którym Bóg objawił, nareszcie sama nauka objawiona nosi na sobie znamię Boskości. Prawda, że nieraz to, co się zdaje cudem, może takim tylko się wydawać, może niekoniecznie być cudem prawdziwym, ale Pan Bóg winien to sobie wtedy, by okazał, że takie cuda nie są Jego dziełem, i nie są świadectwem prawdy. Tak Bóg uczynił np. kiedy przed Faraonem magowie, na wzór Aarona, zamieniali swoje kije w węże. Wąż Aarona pożarł je.

Ks. Paweł Smolikowski CR

(1) De Gratia et libero arbitrio, rozdz. 1.

(2) Koncepcję Boga jako czystego aktu, jako samego, pełnego istnienia, najlepiej opracował św. Tomasz z Akwinu, Doktor Anielski, najwybitniejszy filozof i teolog scholastyczny XIII wieku.

Powyższy tekst jest fragmentem książki Protestantyzm potępiony przez papieży.