Rozdział trzeci. Benedykt XV. Trudności wojny i Kodeks Prawa Kanonicznego

Dość krótki pontyfikat papieża Benedykta XV jest interesujący dla historyka idei nie tyle z powodu decyzji doktrynalnych o pierwszorzędnym znaczeniu, gdyż tych papież nie ogłaszał, ile raczej przez ścisłe zachowanie i kontynuowanie zasad jego poprzedników na Stolicy Apostolskiej. Przyszły papież urodził się w r. 1854 w Genui w rodzinie patrycjuszowskiej della Chiesa, a więc należał do wyższej warstwy społecznej (jego ojciec Józef nosił honorowy tytuł markiza) (1). Otrzymał na chrzcie imię Giacomo (Jakub), miał także dwóch braci (oficerów marynarki) i siostrę. Odebrał staranne wykształcenie: studiował prawo na uniwersytecie w Genui i w r. 1875 uzyskał doktorat prawa, w r. 1879 doktorat teologii na Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie, a w r. 1880 prawa kanonicznego na Academia dei Nobili Ecclesiastici, która kształciła dyplomatów papieskich. W 1878 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Od r. 1907 był arcybiskupem Bolonii (święceń biskupich udzielił mu osobiście papież św. Pius X). Od r. 1914 był kardynałem. Po wyborze na Stolicę Piotrową we wrześniu 1914 r. przyjął imię Benedykt na cześć swego odległego poprzednika, Benedykta XIV, który w r. 1740 również przybył z Bolonii, gdy miał być wybrany na papieża.

Panowanie papieża Benedykta XV przypadło zrazu na lata I wojny światowej (1914–1918). Papież wybrał jako motto swego pontyfikatu słowa „W Tobie, Panie, zaufałem, nie zawstydzę się na wieki” (In te, Domine, speravi; non confundar in aeternum). Z racji na krwawą wojnę głównym przedmiotem jego zainteresowania były działania mające na celu udzielenie pomocy ofiarom wojny po obu stronach konfliktu. 31 grudnia 1914 r. wydał odezwę w sprawie łagodzenia skutków wojny i opieki nad jeńcami oraz rannymi. Papież wygłaszał też liczne apele pokojowe (np. w pierwszą rocznicę wybuchu wojny, 28 lipca 1915 r.), które nie spotkały się z pozytywnym odzewem wśród państw prowadzących krwawy konflikt zbrojny (2). W nocie z 1 sierpnia 1917 r. skierowanej do rządów państw biorących udział w wojnie Benedykt XV nazwał ją „nadaremną masakrą”. Z powodu niechętnego Kościołowi stanowiska mocarstw przedstawiciele dyplomacji papieskiej nie zostali nawet dopuszczeni do udziału w paryskiej konferencji pokojowej po zakończeniu wojny. Laicki rząd włoski zadbał o to, aby na mocy tzw. paktu londyńskiego, papież został wykluczony od udziału w negocjacjach pokojowych i aby kwestia rzymska (pozbawienie papiestwa władzy świeckiej) nie została poddana dyskusji na forum międzynarodowym.

Ze szczególną troską Benedykt XV zajmował się działalnością misyjną Kościoła i starał się o liczebny wzrost duchowieństwa, wywodzącego się z miejscowej ludności, w poszczególnych regionach świata. Papież wydał w okresie swego panowania kilkanaście encyklik (kilka z nich poświęcił problemom społecznym związanym z wojną, a także postaciom niektórych świętych). Na inaugurację pontyfikatu została ogłoszona encyklika Ad beatissimi apostolorum (1 listopada 1914 r.). Na kartach tego listu skierowanego do biskupów papież ponowił potępienie „strasznych błędów” modernizmu ogłoszone przez swego poprzednika (3). Benedykt XV nawiązał także do określenia modernizmu mianem „zlewiska wszystkich herezji”, którego używał św. Pius X. W ten sposób papież stanowczo sprzeciwił się relatywizowaniu doktryny katolickiej. Cały czas obowiązywała przysięga antymodernistyczna, a publikacje adherentów potępionego nurtu znajdowały się na Indeksie. W ten sposób pontyfikat papieża Benedykta charakteryzuje zasadnicza ciągłość i odparcie zagrożeń wymierzonych w Kościół.

Powyższą ocenę doktrynalnej linii tego pontyfikatu można łatwo potwierdzić, gdy rozważone zostaną niektóre decyzje personalne i inne fakty z okresu panowania Benedykta XV. W r. 1921 została rozwiązana konserwatywna organizacja tropiąca modernistów w Kościele, czyli Sodalitium Pianum, potocznie zwana La Sapiniere. Była ona dotąd podporządkowana kongregacji konsystorialnej (odpowiedzialnej za szereg centralnych decyzji w Kościele i kierowanej osobiście przez papieża). Z drugiej strony papież mianował konserwatywnego sekretarza stanu za rządów św. Piusa X, kard. Rafaela Merry del Val na stanowisko proprefekta Świętego Oficjum (prefektem był zawsze urzędujący papież), odpowiedzialnego za czystość wiary w pismach teologów i w życiu Kościoła. W seminariach kładziono szczególny nacisk na filozofię tomistyczną, zgodnie z wytycznymi Leona XIII i św. Piusa X. Przeciwstawiając liberalizmowi władz francuskich wzory katolickie, Benedykt XV kanonizował w r. 1920 św. Joannę d’Arc. W r. 1917 papież skierował do Monachium w charakterze nuncjusza ks. Eugeniusza Pacellego, przyszłego Piusa XII. W r. 1919 mianował nuncjusza w Polsce, ks. Achille Rattiego, późniejszego Piusa XI, a w r. 1922 zatwierdził powstanie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Pod koniec życia starał się jeszcze złagodzić klęskę głodu w Rosji Sowieckiej. Papież zmarł w dość młodym wieku sześćdziesięciu siedmiu lat, w styczniu 1922 r.

Konserwatywny i tradycyjny dorobek tego pontyfikatu, opowiedzenie się na rzecz doktrynalnej ciągłości, można w pełni dostrzec w Kodeksie Prawa Kanonicznego (Codex Iuris Canonici), który został ogłoszony w r. 1917 i zastąpił rozproszone w różnych aktach prawnych ustawodawstwo Kościoła. Kodeks ten nosi nazwę pio-benedyktyńskiego (od imion dwóch kolejnych papieży), gdyż prace nad jego przygotowaniem zainicjował św. Pius X, ale nie zdążył doprowadzić ich do końca i pozostawił je swemu następcy. Komisją przygotowującą ten zbiór kierował kard. Piotr Gasparri (1852–1934), który był także autorem katolickiego katechizmu (4) i papieskim sekretarzem stanu. Kodeks ten obowiązywał w Kościele aż do ogłoszenia nowego przez Jana Pawła II w r. 1983. Aby zilustrować tradycyjny charakter tego zbioru najwyższych praw wystarczy odwołać się do kilku kanonów w nim zawartych. Warto podkreślić niezwykłą jasność i precyzję języka łacińskiego użytego w kodeksie oraz fakt wieloletnich przygotowań poprzedzających jego ogłoszenie.

W kanonie 218 została zawarta nauka o najwyższej władzy papieża w całym Kościele, zgodnie z zasadami wyrażonymi w dogmatycznych dokumentach I Soboru Watykańskiego (5). Wyrazem tej władzy jest także wyłączne prawo papieża do zwoływania, przewodniczenia i zatwierdzania dokumentów soborów powszechnych (kanon 222) (6).

Kanon 1172 precyzyjnie określał przypadki, w których ma miejsce zbezczeszczenie kościoła. Zgodnie z wielowiekowym przekonaniem teologów katolicka świątynia jest miejscem szczególnym, przeznaczonym na sprawowanie kultu Bożego i z tego powodu naruszenie świętości kościoła ma miejsce w przypadku, gdy na tym terenie dojdzie do popełnienia przez kogoś morderstwa, rozlewu krwi czy też gdyby kościół został użyty do bezbożnych bądź niemoralnych celów. Wyrazem tradycyjnego rozróżnienia pomiędzy wiernymi i niekatolikami jest ostatni paragraf tego kanonu, który stwierdza, że znieważeniem kościoła jest pochowanie na jego terenie zmarłego niewiernego, bądź osoby wyłączonej z Kościoła na mocy kary ekskomuniki (7). W kolejnym kanonie 1173 wyraża się tradycyjne katolickie przekonanie o szczególnej powadze czynności liturgicznych Kościoła, które nie mogą być odprawiane w takim kościele, w którym wcześniej doszło do jakichkolwiek niegodnych czynności (8). Następny kanon określa zasady przywrócenia znieważonego kościoła do sprawowania kultu Bożego (9). Czynność ta winna być przeprowadzona jak najszybciej i zgodnie z zasadami określonymi w księgach liturgicznych uznanych i dopuszczonych do użycia przez kompetentne władze kościelne. Wymienione w tych artykułach przepisy wskazują na szczególną troskę papieża Benedykta XV o zachowanie dla miejsc świętych stosownej rangi i poszanowania sacrum (10). Wykluczone było nie tylko zrównywanie spraw świeckich i liturgicznych, ale prócz tego także lekceważenie liturgii i dowolność postępowania w tej dziedzinie.

Tradycyjne są także przepisy dotyczące katolickiego pogrzebu. Heretycy pozbawieni byli prawa do takiego pochówku (kan. 1240) (11), podobnie jak samobójcy, uczestnicy pojedynków, osoby nakazujące kremację swego ciała po śmierci oraz inni jawni grzesznicy (12). Kościół przez wiele stuleci walczył zwłaszcza z plagą pojedynków, która przyczyniała się do rozlewu krwi z błahych nierzadko powodów. Wspomniany kanon dotyczy publicznego świadectwa dawanego podczas pogrzebu zmarłego członka Kościoła. Odmowa tego prawa w wymienionych przypadkach oznaczała chęć uniknięcia zgorszenia, które mogłoby powstać, gdyby Kościół publicznie przyznawał wszystkim bez wyjątku prawo do obrzędów pogrzebowych, niezależnie od wartości reprezentowanych przez człowieka za życia. Rozluźnienie tej dyscypliny w czasach nam współczesnych i to zarówno w prawie, jak i jeszcze bardziej w liberalnej praktyce, jest ważnym przyczynkiem do badań nad problemem zmiany w Kościele w dobie posoborowej.

W kanonie 1258 został sformułowany zakaz uczestnictwa katolików w czynnościach religijnych sprawowanych przez duchownych innych wyznań (13). Jedynym dopuszczalnym wyjątkiem było wzięcie biernego udziału w pogrzebie, małżeństwie niekatolickim, albo innej podobnej uroczystości, jeżeli było to uzasadnione pełnieniem funkcji urzędowej, albo ze względów honorowych, zawsze jednak wyłącznie w sytuacji, gdy nie istnieje żadne ryzyko zgorszenia. W wątpliwych przypadkach sprawa powinna być najpierw zbadana przez biskupa ordynariusza (14). Przepis ten wyraża nie tylko tradycyjne zasady doktrynalne, surowo oceniające kult niekatolicki jako wyraz błędów, buntu wobec Kościoła i jego najwyższej władzy nad liturgią, ale zawiera ponadto równie tradycyjną normę o nadzorze biskupów nad ważnymi przejawami życia Kościoła i nad przebiegiem praktyk religijnych. Realizację tych wytycznych ułatwiało silne scentralizowanie i hierarchiczny porządek panujący w Kościele Rzymskim.

Kanon 1399 określał katolickie zasady nadzoru nad rozpowszechnianiem publikacji szkodliwych dla wiary i moralności chrześcijańskiej. Szczegółowe rozróżnienia ujęte w dwunastu osobnych kategoriach wyrażają nie tylko wielowiekowe doświadczenia w tej dziedzinie (zwłaszcza widoczne w epoce walki z reformacją, której idee szerzono za pomocą druków), ale również konserwatywne przeświadczenie, że Kościół to widzialna społeczność zorganizowana na ziemi pod władzą papieża i biskupów, której członkowie toczą nieustanną walkę ze złem i rozlicznymi zagrożeniami (Ecclesia militans). W myśl wspomnianego kanonu, mocą samego prawa (ipso iure), a więc bez potrzeby specjalnego orzeczenia władz kościelnych, katolikom nieposiadającym odpowiedniej zgody tych władz zakazane było czytanie książek, które podpadały pod wymienione kategorie: po pierwsze, wydań Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu, czy to w wersji oryginalnej, czy też w przekładzie, ogłoszonych przez wydawców niekatolickich (15). W publikacjach tych często pojawiały się bowiem komentarze sprzeczne z doktryną katolicką. Po drugie, zakazane były publikacje mające na celu szerzenie herezji, schizmy, bądź podważające zasady wiary katolickiej (16). Następnie dzieła wymierzone w doktrynę wiary i moralności katolickiej (17). Po czwarte, książki autorstwa pisarzy niekatolickich, którzy z założenia podejmowali problematykę religijną, jeżeli dzieła te zawierałyby treści sprzeczne z nauczaniem Kościoła (18). Zakazane były ponadto książki dotyczące zjawisk nadprzyrodzonych, ale wydane bez zgody władz kościelnych (19). W kolejnych kategoriach niebezpiecznych dzieł zawarto jeszcze publikacje wymierzone w przepisy liturgii katolickiej, jak również propagujące różne przesądy, pojedynki, rozwody i tajne stowarzyszenia (20).

Na koniec warto jeszcze wspomnieć kanon 2335, który przewidywał karę automatycznego (ipso facto) wykluczenia z Kościoła dla tych, którzy zostaną członkami albo pozwolą się publicznie uważać za członków masonerii (sectae massonicae), albo jakiejkolwiek innej organizacji, która z zasady prowadzi działalność przeciwko Kościołowi katolickiemu bądź wymierzoną w legalne władze świeckie (21). W ten sposób Kościół odcinał się od deistycznej ideologii szerzonej przez masonerię i od działań rewolucyjnych, wywrotowych, wymierzonych w porządek społeczny.

Kodeks Prawa Kanonicznego ogłoszony przez Benedykta XV jest dobitnym wyrazem doktrynalnej ciągłości i tradycyjnej katolickiej nauki ujętej w przepisy prawa. W starciu ze współczesnym liberalizmem władze Kościoła zachowywały postawę obronną podkreślając ciągle te same zasady, którymi winien kierować się Kościół. Późniejsza rewizja prawa kościelnego (1983) wyrażać będzie zmianę nastawienia władz kościelnych do współczesności w dobie dostosowania Kościoła do świata.

Pontyfikat Benedykta XV oznacza dla historii idei kontynuację postaw i decyzji podjętych przez poprzednich papieży i wyraża konserwatywną tendencję zachowania ciągłości w Kościele w walce z modernizmem, liberalizmem i tendencjami protestanckimi. Niezmienna była doktryna i zasady prawa, wykluczono liberalne zmiany liturgii i demokratyzację hierarchii. Kodyfikacja prawa umocniła zarząd sprawami Kościoła, a poparcie dla misji oparte było na tradycyjnej doktrynie o konieczności nawrócenia niekatolików do religii rzymskokatolickiej. W trudnych latach wojny i w okresie powojennym, podczas dość krótkiego pontyfikatu papież nie ogłaszał znacznej liczby dokumentów doktrynalnych, ale kontynuując zasady i potwierdzając decyzje swych poprzedników dał wyraz tej zasadniczej ciągłości, która charakteryzowała zarówno św. Piusa X, jak również poprzednich papieży zasiadających na Tronie św. Piotra w burzliwych czasach u schyłku XIX i na początku XX wieku.

Podejmując liczne inicjatywy pokojowe i humanitarne Benedykt XV angażował się w sprawy świata, którego przedstawiciele nie chcieli docenić znaczenia papiestwa, ani naprawić szkód wyrządzonych Kościołowi w epoce laicyzacji życia politycznego (kwestia rzymska). Nie był to pontyfikat przejściowy, pomiędzy integryzmem a liberalizmem, ale czas spokojnej kontynuacji, w spokojniejszej atmosferze doktrynalnej, niż na początku wieku. Moderniści nie mogli liczyć na rehabilitację, a niekatolicy na uznanie ich ekumenicznych tendencji, opierających się na zasadzie równości różnych wyznań. Nowa teologia musiała poddać się Tradycji. Wszechstronnie wykształcony papież troszczył się o teologię, prawo i dyplomację, zdając sobie sprawę ze złożoności życia we współczesnym świecie. Wielu spraw nie zdążył już podjąć, ale pozostawił je swemu następcy. Kolejny pontyfikat będzie zaś jeszcze bardziej dobitnym nawiązaniem do Tradycji, bo wspartym szeregiem oficjalnych wystąpień papieskich, dotyczących zarówno dziedziny doktrynalnej, jak i kwestii społecznych.

Marcin Karas

(1) O papieżu Benedykcie XV zob. Z. Zieliński, Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków, s. 377–419.

(2) Por. „jak najszybsze zakończenie wojny, i to bez zwycięzców i bez zwyciężonych, było celem zabiegów dyplomacji papieskiej… Papież nie zdołał uwieńczyć swych wysiłków powodzeniem”, J. Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, wyd. 6, Warszawa 1996, s. 288–289, zob. s. 374. Warto dodać, że w związku z działalnością na rzecz pokoju, w r. 1921 władze muzułmańskiej Turcji postawiły papieżowi pomnik w Istambule za jego zaangażowanie w tej dziedzinie.

(3) Por. „monstrualne błędy modernizmu, który słusznie poprzednik Nasz «zbiorem wszystkich herezji» nazwał i uroczyście potępił. To zatem potępienie My, Czcigodni Bracia, w całej rozciągłości tu ponawiamy; a ponieważ ta tak zgubna zaraza nie została jeszcze całkowicie stłumiona, lecz jeszcze teraz tu i ówdzie, choćby po kryjomu grasuje, upominamy, aby się wszyscy przed zakażeniem tym złem jak najbaczniej strzegli, do którego trafnie zastosować można to, co Hiob o czym innym powiedział: «Jest ogień aż do zguby pożerający i wszystkie rodzaje wykorzeniający» (Hi 31, 12)”, Benedykt XV, Ad beatissimi apostolorum, 1914, nr 25.

(4) P. Gasparri, Katechizm katolicki, Warszawa 1999.

(5) Codex Iuris Canonici, can. 218: „1. Papież rzymski, następca św. Piotra w prymacie, posiada nie tylko prymat honorowy, ale najwyższą i pełną władzę jurysdykcyjną nad całym Kościołem, zarówno w sprawach dotyczących wiary i obyczajów, jak również w odniesieniu do spraw dyscyplinarnych i związanych z kierowaniem Kościołem na całym świecie. 2. Władza papieska jest prawdziwą władzą biskupią, zwyczajną i bezpośrednią, a dotyczy zarówno wszystkich razem, jak i każdego z osobna spośród kościołów lokalnych, jak również wszystkich razem i każdego z osobna pasterzy i wiernych oraz jest niezależna od jakiejkolwiek władzy świeckiej. (p. 1. Romanus Pontifex, Beati Petri in primatu Successor, habet non solum primatum honoris, sed supremam et plenam potestatem iurisdictionis in universam Ecclesiam tum in rebus quae ad fidem et mores, tum in iis quae ad disciplinam et regimen Ecclesiae per totum orbem diffusae pertinent. p. 2. Haec potestas est vere episcopalis, ordinaria et immediata tum in omnes et singulas ecclesias, tum in omnes et singulos pastores et fideles, a quavis humana auctoritate independens)”.

(6) Codex Iuris Canonici, can. 222, p. 2. Osobiste kierownictwo papieża najwyższą kongregacją Kurii Rzymskiej zostało zawarte w kanonie 247, p. 1: „Kongregacja Św. Oficjum, na której czele stoi osobiście papież, troszczy się o czystość doktryny wiary i obyczajów (Congregatio S. Officii, cui ipse Summus Pontifex praeest, tutatur doctrinam fidei et morum)”.

(7) Codex Iuris Canonici, can. 1172, p. 1, n. 1–3.

(8) Codex Iuris Canonici, can. 1173.

(9) Codex Iuris Canonici, can. 1174.

(10) Szczególna rola świątyni wynikała z przeznaczenia kościoła wyłącznie dla celów sakralnych: Codex Iuris Canonici, can. 1161: „Przez gmach kościelny należy rozumieć budynek przeznaczony na potrzeby kultu Bożego, wzniesiony w tym zwłaszcza celu, aby wszyscy wierni chrześcijanie mogli brać udział w publicznym sprawowaniu kultu Bożego (Ecclesiae nomine intelligitur aedes sacra divino cultui dedicata eum potissimum in finem ut omnibus Christifidelibus usui sit ad divinum cultum publice exercendum)”.

(11) Por. Codex Iuris Canonici, can. 1240, p. 1: „Pogrzebu kościelnego pozbawieni są, o ile za życia nie wyrazili żadnych oznak skruchy: 1. Uparci apostaci od wiary chrześcijańskiej, a także uporczywi członkowie sekt heretyckich, schizmatyckich, masońskich, albo innych tego rodzaju związków. 2. Ekskomunikowani albo obłożeni interdyktem, po zapadnięciu wyroku (Ecclesiastica sepultura privantur, nisi ante mortem aliqua dederint poenitentiae signa: n. 1) Notorii apostatae a christiana fide, aut sectae haereticae vel schismaticae aut sectae massonicae aliisve eiusdem generis societatibus notorie addicti; n. 2) Excommunicati vel interdicti post sententiam condemnatoriam vel declaratoriam)”. Innym wyrazem jasnego stanowiska Kościoła wobec osób porzucających zasady wiary katolickiej był przepis zawarty w kanonie 646, p. 1, który stwierdzał, że jawny apostata od wiary, który wcześniej był osobą zakonną, mocą samego prawa był wykluczany z zakonu („Ipso facto habendi sunt tanquam legitime dimissi religiosi: Publici apostatae a fide catholica”). Wszyscy zaś uparci apostaci, heretycy i schizmatycy podlegali automatycznej ekskomunice: Codex Iuris Canonici, can. 2314, p. 1: „Omnes a christiana fide apostatae et omnes et singuli haeretici aut schismatici: n. 1) Incurrunt ipso facto excommunicationem”.

(12) Por. Codex Iuris Canonici, can. 1240, p. 1, n. 3–6: „Qui se ipsi occiderint deliberato consilio; Mortui in duello aut ex vulnere inde relato; Qui mandaverint suum corpus cremationi tradi; Alii peccatores publici et manifesti”. W ogólnych zasadach dotyczących pochówku katolickiego stanowczo wykluczono kremację ciał zmarłych: Codex Iuris Canonici, can. 1203.

(13) Por. Codex Iuris Canonici, can. 1258, p. 1: „Nie jest zgoła dopuszczalne, aby wierni w jakikolwiek sposób brali czynny udział w czynnościach religijnych wyznań niekatolickich (Haud licitum est fidelibus quovis modo active assistere seu partem habere in sacris acatholicorum)”. Zakazane było także sprawowanie liturgii w świątyniach niekatolickich: Codex Iuris Canonici, can. 823, p. 1: „Nie godzi się sprawować Mszy Świętej w świątyni heretyckiej lub schizmatyckiej, nawet gdyby była poświęcona (Non licet Missam celebrare in templo haereticorum vel schismaticorum, etsi olim rite consecrato aut benedicto)”.

(14) Por. Codex Iuris Canonici, can. 1258, p. 2: „Tolerari potest praesentia passiva seu mere materialis, civilis officii vel honoris causa, ob gravem rationem ab Episcopo in casu dubii probandam, in acatholicorum funeribus, nuptiis similibusque sollemniis, dummodo perversionis et scandali periculum absit”.

(15) Codex Iuris Canonici, can. 1399: „n. 1) Editiones textus originalis et antiquarum versionum catholicarum sacrae Scripturae, etiam Ecclesiae Orientalis, ab acatholicis quibuslibet publicatae; itemque eiusdem versiones in quamvis linguam, ab eisdem confectae vel editae”.

(16) Codex Iuris Canonici, can. 1399: „n. 2) Libri quorumvis scriptorum, haeresim vel schisma propugnantes, aut ipsa religionis fundamenta quoquo modo evertere nitentes”.

(17) Codex Iuris Canonici, can. 1399: „n. 3) Libri qui religionem aut bonos mores, data opera, impetunt”.

(18) Codex Iuris Canonici, can. 1399: „n. 4) Libri quorumvis acatholicorum, qui ex professo de religione tractant, nisi constet nihil in eis contra fidem catholicam contineri”.

(19) Codex Iuris Canonici, can. 1399, n. 5.

(20) Ibid., n. 6–12.

(21) Codex Iuris Canonici, can. 2335: „Nomen dantes sectae massonicae aliisve eiusdem generis associationibus quae contra Ecclesiam vel legitimas civiles potestates machinantur, contrahunt ipso facto excommunicationem Sedi Apostolicae simpliciter reservatam”.

Powyższy tekst jest fragmentem książki Marcina Karasa Z dziejów Kościoła. Ciągłość i zmiana w Kościele rzymskokatolickim w XIX i XX wieku.