Dodatek ten jest przeznaczony dla rodziców i nauczycieli, którzy chcieliby poznać podstawy teologiczne pedagogiki dziecka przez liturgię. Wykorzystaliśmy cykl Bożego Narodzenia, by zilustrować to na praktycznym przykładzie.
Różnica podstawowa:
1. Liturgia jest oficjalnym, wspólnym nabożeństwem Kościoła, przedstawionym w Jego oficjalnych księgach, pod przewodnictwem hierarchii jako pośredniczącej między Bogiem a ludem. Ściślej i globalnie rzecz ujmując, jest to, jak definiuje ks. Louis Bouyer: „Taki system modlitw i rytuałów uświęconych tradycją przez Kościół jako jego własna modlitwa i nabożeństwo”. Zatem liturgiczne życie Kościoła wyraża się przez Mszę świętą, sakramenty, Rytuał, brewiarz, Martyrologium i Ceremoniał Papieski.
2. Istnieją inne nabożeństwa, modlitwy, zwyczaje i tradycje mniej lub bardziej związane z liturgią. W pełni można je zrozumieć jedynie w świetle historii. W okresie średniowiecza, baroku i romantyzmu liturgia była bardzo poważnie podkopywana, lecz jednocześnie miały wtedy miejsce korzystne wpływy.
a) Część owego wkładu wyrasta z liturgii jako produkt uboczny zasadzony na działaniach i doktrynach przekazywanych przez życie modlitewne Kościoła, na przykład prywatne odmawianie brewiarza, błogosławienie choinki i wieńca adwentowego, domowe śpiewanie hymnów liturgicznych, recytowanie w domu, a nawet publicznie, wyjątków z modlitw liturgicznych.
b) Inna zachowała prawdziwe liturgiczne skarby przyszłości, które teraz powinny być wykorzystywane, jak mówi Mediator Dei, do przyprowadzenia z powrotem do liturgii. Błogosławienie Najświętszym Sakramentem prowadzi do Zbawczej Hostii doskonałego Aktu Dziękczynienia, Mszy świętej, jak Różaniec zaprowadziłby do Psałterza i rozważania tajemnic roku liturgicznego. Procesja do żłóbka może wzbudzać entuzjazm także wobec innych procesji, takich jak te w dniu Bożego Ciała, w dniu Ofiarowania Pańskiego czy podczas błogosławienia pól.
c) Inne z kolei części wydają się wyraźnie świeckie i bardziej oddalone od mistycznego życia Chrystusa w roku Bożym tak, jak bierwiona Bożonarodzeniowe, grzaniec, ostrokrzew i bluszcz. Dzwonki sań i Choinko piękna jak las są popularnymi przykładami zsekularyzowanych ballad Bożonarodzeniowych.
W wyniku tego problem edukacji dzieci przez liturgię powinien skupić się na prawdziwym duchowym fundamencie okresu liturgicznego proporcjonalnie zmniejszając wykorzystanie tych modlitw, nabożeństw, zwyczajów i tradycji o tyle, o ile odbiegają od chrześcijańskiej tajemnicy jako pełni Chrystusa w życiu Jego Kościoła.
Część pierwsza
I. Msza święta i rok liturgiczny: Pierwszą rzeczą dotyczącą religii, jak przedstawiono w liturgii cyklu Bożego Narodzenia, której należy uczyć dzieci, jest doniosłość Mszy świętej. Należy uświadomić dziecku, że Msza święta rzeczywiście dokonuje oraz uobecnia tu i teraz Wcielenie, Epifanię, Mękę, Zmartwychwstanie i Wniebowstąpienie Chrystusa, że Msza nie jest jakimś odtwarzaniem akcji historycznej, lecz stale obecnym realizowaniem czynu Chrystusa w nas w tym właśnie dniu: „teraz nie ja, ale Chrystus, który żyje we mnie”. To, co Chrystus uczynił w czasie swego historycznego życia, tego dokonuje codziennie w swoim Ciele Mistycznym. Życie w łasce uświęcającej, której nam udziela, jest zalążkiem owocującym w blasku chwały, w paruzji sądu szczegółowego czy ostatecznego. Podczas cyklu Bożego Narodzenia Kościół pragnie, żebyśmy żyli życiem Chrystusa jako zawsze obecnym pod okryciem okresu i uroczystości. W przeciwieństwie do Aniołów, nie posiadamy wlanej wiedzy o rzeczach, lecz poznajemy je stopniowo i oddzielnie, przez działania racjonalne. W rezultacie, ponieważ życie Boga-człowieka jest tak niezmiernie pełne łaski, Oblubienica uznała za korzystne i zdrowe z punktu widzenia pedagogicznego, zrobić przegląd życia Chrystusa i Kościoła, sukcesywnie w psychologiczno-chronologicznej kolejności w ciągu roku astronomicznego jako całościowej jednostce. Ten przegląd to więcej niż zwykły przegląd – musi przedstawiać wcielenie naszych ludzkich osobowości w Chrystusową, abyśmy przez Niego i w Nim mogli wielbić Ojca. Dokonuje się to w jedności Ducha Świętego jako Tego, który przebywa w Oblubienicy i Jej przewodzi. Jednak Duch Święty buduje na naszej naturze i udoskonala ją łaską. W ten sposób przyłącza nas do Chrystusa jako istoty ludzkie, sukcesywnie i docześnie, że tak powiem, przez zawsze pogłębiającą się doroczną przemianę Oblubienicy w życie Chrystusa, przemianę, która jest zawsze rzeczywista, zawsze obecna i zawsze konkretna, aż do nadejścia pełni czasów.
Na tej teologicznej podstawie należy w pełni uświadomić dzieciom ich codzienne, stopniowe i bezpośrednie włączanie się w Chrystusa. Msze święte i dni świąteczne cyklu Bożego Narodzenia muszą być tak zobrazowane, żeby maksymalnie przemawiały do dziecka, do wszystkich jego zmysłów, do jego emocji, jego woli i intelektu. Podobnie muszą odwoływać się do wszystkich jego relacji z Bogiem, Kościołem, państwem, rodziną, z samym sobą i całym wszechświatem. Kościół jest powszechny, miłość jest powszechna. Nie możemy oczekiwać, że ten problem stanie się mniejszy lub mniej integralny.
II. Życie sakramentalne: Sakramenty skupiają się wokół Mszy świętej i z niej otrzymują swoje życie tak, jak planety otrzymują swój porządek i ciepło od Słońca. Są wybrane przez Syna jako normalne i zwyczajne środki, przez które przyjmuje się życie w łasce i w niej wzrasta. Na przykład w cyklu Bożego Narodzenia znajdujemy wiele okazji, aby pogłębić rozumienie znaczenia sakramentów.
Chrzest. Epifania, a w szczególności dzień oktawy Epifanii, przedstawia nam Chrzest Chrystusa, odrodzenie z wody i Ducha Świętego. Chrzest Zbawiciela znajduje się w centralnym punkcie historii ludzkości. Stanowi to wypełnienie Obrzezania Starego Przymierza i chrztu pokuty przez Poprzednika. Jest to początek życia publicznego Chrystusa, symbolizowanego przez przyszłe skuteczne obmycie wodą i Duchem Świętym w ślad za Mistrzem. Tajemnica uroczystości Epifanii stanowi pomost między cyklem Wcielenia, a cyklem Odkupienia. Chrystus wyszedł od Ojca, przybierając naszą ludzką naturę, i wrócił do Ojca jako nasz Zbawiciel, w którego jesteśmy włączeni w taki sposób, że możemy stanowić jedno z Nim, tak jak On ze swoim Ojcem są Jednym.
Bierzmowanie. Oto znowu Chrzest Chrystusa podczas Epifanii wraz ze zstąpieniem Ducha Świętego i aprobatą Ojca zdecydowanie symbolizują dorosłe i publiczne akty utwierdzenia w życiu łaski. Z czytań z Księgi Izajasza z Adwentu (rozdział 11) dowiadujemy się, że Emmanuel posiadał wiele darów Ducha Świętego. Ze święta Świętej Rodziny i z pierwszej niedzieli oktawy Epifanii dowiadujemy się, że młody Chrystus wzrastał w łasce i mądrości u Boga i u ludzi.
Eucharystia. O całym cyklu Bożego Narodzenia możemy powiedzieć, że jest westchnieniem i okrzykiem triumfu z powodu Emmanuela. Bóg jest z nami, abyśmy mogli się wreszcie z Nim zjednoczyć w całkowitej miłości, w pełni naszego jestestwa. Cały cykl świętuje ucztę zaślubin Boga z człowiekiem, Chrystusa z Kościołem. Eucharystia jest zalążkiem i obietnicą całkowitego i wiecznego zjednoczenia z Bogiem. Izajasz reprezentuje tęsknotę ludzkości za tym zjednoczeniem. Maryja reprezentuje najpełniejsze, jak to tylko możliwe w przypadku natury ludzkiej, zespolenie z Bogiem. Sam Chrystus rzeczywiście stał się człowiekiem i teraz w niebie zachowuje naszą ludzką naturę przed Tronem Najwyższego.
Pokuta. Św. Jan Chrzciciel reprezentuje sakrament Pokuty w Adwencie, a zwłaszcza w trzecią niedzielę tego okresu oraz w Epifanię. On jest głosem wołającego na pustyni: „Prostujcie ścieżki dla Pana”, wykonując nakazy Izajasza, żeby wypełniać koleiny nawyków naszych zaniedbań i wyrównać pagórki naszych grzechów, aby do naszych dusz mógł wkroczyć Król Chwały.
Małżeństwo. Małżeństwo jest prawdziwym tematem cyklu Bożego Narodzenia. Ponieważ cały Adwent stanowi czas przygotowań Oblubienicy na przyjście jej Króla, a przez cały okres Bożego Narodzenia celebruje się jej zaślubiny. Epifania, celebrująca ucztę weselną w Kanie i święto świateł, Ofiarowanie Pańskie, są punktami kulminacyjnymi dramatu. Są symbolami doskonałego i wiecznego zjednoczenia w łasce i chwale.
Święcenia kapłańskie. Sakrament Kapłaństwa jest najwyraźniej celebrowany podczas cyklu Bożego Narodzenia, ponieważ sobota tygodnia Suchych Dni Adwentu była dawniej głównym dniem roku, kiedy udzielano tego sakramentu. Jest to dzień świętowania dla pasterzy i przywódców Oblubienicy.
Ostatnie Namaszczenie. O tym sakramencie wyraźnie przypomina mirra ofiarowana przez Mędrców w Epifanię. Jego siła i moc uzdrawiająca w chwili śmierci jest zapowiedziana męczeństwem Szczepana, wymordowaniem świętych Młodzianków, Krzyżem rzucającym cień na niedzielę oktawy Bożego Narodzenia, krew Obrzezania i proroctwo Symeona w czasie ofiarowania Chrystusa w świątyni.
III. Rytuał zawiera wiele stosownych błogosławieństw: niemowląt, dzieci, matek przed i po urodzeniu dziecka, zaślubin, wina reprezentującego miłość św. Jana Apostoła, złota, kadzidła i mirry, kredy, domów, wody w Epifanię, procesji w dzień Ofiarowania Pańskiego. Pobożność ludowa pragnie dodać specjalne błogosławieństwo żłóbka i choinki.
IV. Brewiarz i Martyrologium: brewiarz w cyklu Bożego Narodzenia pełen jest barwnego ciepła: góry sączą rosę, niebiosa zsyłają Sprawiedliwego, pagórki skaczą z radości i klaszczą w dłonie. Miasto jest oświetlone i udekorowane dla Pana Młodego, a wszyscy święci i męczennicy formują orszak weselny wielkiego Króla.
Część druga
Cała tradycyjna nauka Kościoła dotycząca Wcielenia wskazuje na bogactwo materiału, który sama liturgia proponuje naszym umysłom i sercom, wyobraźni i zmysłom. Naukę tę można przełożyć na pojęcia z łatwością lubiane i przyswajane przez dzieci. Będziemy usiłowali powiązać wszystko inne z fundamentalnym i trwałym gruntem samej liturgii i próbowali włączyć wiele modlitw i obyczajów, starych i nowych, w życie Kościoła tak, aby rodzice i nauczyciele mogli je wykorzystać jako atrakcyjne dla małych dzieci.
Nasz materiał można podzielić na wiele różnych sposobów. Jednak dwie szczególne metody połączone razem obejmują większość problemów pedagogicznych związanych z prezentacją liturgii Bożego Narodzenia dzieciom.
1. Chronologia psychologiczna:
Począwszy od pierwszej niedzieli Adwentu Kościół łączy historię i tradycję w następującej kolejności świąt i dni powszednich: pierwsza niedziela Adwentu, św. Mikołaja, druga niedziela Adwentu, Niepokalane Poczęcie, św. Łucji, trzecia niedziela Adwentu, Suche Dni Adwentu łącznie ze Zwiastowaniem i Nawiedzeniem, czwarta niedziela Adwentu i antyfony „O”, wigilia Bożego Narodzenia, Boże Narodzenie, orszak wielkiego Króla (święci: Szczepan, Jan Ewangelista, Młodziankowie), Obrzezanie i Najświętszego Imienia Jezus, Dwunasta Noc, Epifania ze swoim potrójnym świętem, święto Świętej Rodziny oraz dzieciństwo Chrystusa i odnalezienie Go w świątyni, ofiarowanie Dzieciątka w świątyni w czasie Ofiarowania Pańskiego, celebracja „zimowych dziewic” (Cecylii, Łucji, Agnieszki i Agaty) i wejście dziewic do ślubnej komnaty w święto Oczyszczenia.
2. Funkcjonalne potrzeby ludzkie:
A. Pożywienie: Dzięki bogactwu przepisów Bożonarodzeniowych, które obfitują w okresie świątecznym stanowiąc uciechę dla dzieci.
B. Odzież: Głębokie znaczenie przybrania łachmanów ludzkiej natury przez samo Słowo Boże i symboliczne znaczenie oraz wykorzystanie stroju jako wyrazu naszej istoty i osobowości.
C. Schronienie: Ubóstwo, cnotliwość i posłuszeństwo Dzieciątka Jezus. Chrystus nie miał „gdzie by skłonić głowy”, urodził się w jaskini w Betlejem, został wygnany do Egiptu i pracował w Nazarecie jako stolarz.
D. Zmysły:
a) Wzrok: Należy wykorzystać całą gamę materiałów możliwych do użycia w edukacji wizualnej: żłóbek, choinka, ozdoby, wieniec adwentowy, świeca adwentowa, korona św. Łucji, kostium św. Mikołaja oraz wszystkie, jakie uda nam się zdobyć zdjęcia przedstawiające Betlejem, Jerozolimę, Egipt, stroje, piękno orientalnych nocy, wielbłądy, karawany, itd.
b) Słuch: Wybrane opowieści Bożonarodzeniowe dotyczące Pisma Świętego i świąt liturgicznych okresu Bożego Narodzenia. Przedstawienia o św. Mikołaju, Zwiastowaniu, Nawiedzeniu, Narodzeniu, Ofiarowaniu w Świątyni, Odnalezieniu w Świątyni, wizycie Mędrców, Chrzcie Chrystusa i cudzie w Kanie oraz wiele pieśni, o których można by napisać całą książkę. Powinno wybierać się je ze względu na ich mądrość teologiczną i na ich związek z liturgią, ich uniwersalność, prostotę i faktyczne piękno. Oprócz płomiennych śpiewów gregoriańskich na ten okres, niemal każdy naród wniósł swój wkład do muzyki Bożonarodzeniowej, łatwo dostępny w formie pieśni ludowych, jak i muzyki klasycznej.
c) Smak: Jakże atrakcyjne dla dzieci, pod względem kulinarnym, są święta Bożego Narodzenia! Jeśli poszerzymy pojęcie smaku do dzieł sztuki, możemy także połączyć smak ze wzrokiem i uczyć dzieci o bogactwie dzieł sztuki chrześcijańskiej, przedstawiających cykl Bożego Narodzenia, od najstarszych do najbardziej współczesnych mistrzów.
d) Węch: Kadzidło w czasie Epifanii jako symbol naszych modlitw, cnót i dobrych uczynków, wznosząc się przed tron Boga; domowe zapachy świątecznego gotowania…
e) Dotyk: Wszystkie prace manualne, dzięki którym można nauczyć dzieci zrobienia samodzielnie żłóbka, udekorowania choinki, konstruowania zabawek dla innych. Do gier mogą używać wszystkich przedmiotów tworzących klimat i pomocnych do ilustrowania całego cyklu.
E. Wyobraźnia i emocje: Kontemplacja, zdaniem świętego Tomasza z Akwinu, najbardziej przypomina sztukę, bo uprawia się ją dla samej siebie. Jednak należy pamiętać, że wyobraźnia dziecka powinna opierać się na rzeczywistości i że, jakkolwiek dawanie wolnej ręki jest dopuszczalne, jej źródło i cel powinny być ześrodkowane na rzeczywistym życiu Chrystusa, jak to Kościół przedstawia w cyklu Bożego Narodzenia.
F. Wola: Wola powinna być wzmacniana przez wzmożoną pokutę i miłosierdzie, przez rezygnację z rzeczy na rzecz ubogich, przez duchowe ubóstwo, naśladowanie posłuszeństwa Chrystusa, zwłaszcza przez Jego przeobfitą miłość do Ojca i Jego Woli oraz Jego najwyższą pokorę, gdy przybrał się w naszą słabą ludzką naturę.
G. Intelekt: Chociaż wiedza w pierwszej kolejności przychodzi przez zmysły, to jednak oświeca intelekt dziecka, aby zewnętrzne obrazy, kolory, światła, gry i zabawy prowadziły do pełniejszego udziału w tajemnicy chrześcijańskiej. Trzeba zapamiętać psalmy adwentowe i Bożonarodzeniowe i śpiewać wiele kolęd o prawdziwej wartości doktrynalnej. Historia biblijna i Pismo Święte powinny sprawiać dzieciom prawdziwą radość.
H. Relacja dziecka do Boga, bliźniego i wszechświata: Podstawowym celem Kościoła w związku z nauczaniem ludzi jest zaproponowanie im nowego prawa miłości: miłości i uwielbienia Boga ponad wszystko. On jest na pierwszym miejscu zawsze i w każdej sytuacji. Bliźniego kocha się z przeobfitej miłości do Boga i dlatego, że stworzenie nosi w sobie Jego obraz. Podstawową koncepcją, z jaką należy zapoznać dziecko, aby doprowadzić do jego dojrzałości w najpełniejszym sensie ludzkim i Bożym, jest wprowadzenie go w obfitość jestestwa i rzeczywistości. Niedopuszczalna jest sztuczność w płytkim czy tandetnym tego słowa znaczeniu – to musi być prawdziwe i doskonałe o tyle, o ile pozwolą nam nasze ludzkie zdolności wspomagane łaską. Rzeczy wszechświata, naturalne i zrobione przez człowieka, mają służyć człowiekowi, ale są stworzeniem Boga. Nie ma lepszego czasu i miejsca niż dzieciństwo, aby uświadomić sobie hierarchię stworzenia i jego cech transcendentnych.
Rozważmy teraz konkretne środki i metody, dzięki którym możemy wykorzystać większość tego, co oferuje nam Kościół w cyklu Bożego Narodzenia, na rzecz edukacji dzieci. „Oto bowiem ludzi uczy się o prawdach wiary i prowadzi do czerpania radości wewnętrznych z niej płynących, o wiele skuteczniej przez doroczne obchody naszych świętych tajemnic, niż przez jakąkolwiek oficjalną wypowiedź o nauczaniu Kościoła. Takie orzeczenia zazwyczaj dosięgają niewielu, bardziej wykształconych, spośród wiernych. Święta dosięgają wszystkich. Oficjalne nauczanie Kościoła oddziaływuje przede wszystkim na umysł, zaś święta na umysł i serce, wywierając zbawienny wpływ na całego człowieka” (Pius XI, Quas primas).
Ks. Edward J. Sutfin
Powyższy tekst jest fragmentem książki ks. Edwarda J. Sutfina Prawdziwy duch Bożego Narodzenia.