Rozdział jedenasty. Rozejm Boży

Atanazy po raz kolejny powrócił do swojego ludu. Tym razem Aleksandryjczycy byli zdeterminowani by zatrzymać go za wszelką cenę, dali to do zrozumienia arianom rok później, gdy Lucjusz, który był rekomendowany Jowianowi jako nowy patriarcha, zaryzykował pojawienie się w Aleksandrii. Gdy tylko ludzie usłyszeli o jego przyjeździe, otoczyli dom, w którym mieszkał. Byłoby z nim źle, gdyby nie zarządca, który z uzbrojonym oddziałem uwolnił go i wywiózł z Egiptu. Ryk sprzeciwu, który podniósł się z tłumu, gdy pod silną eskortą opuszczał miasto, wyleczył go z jakiegokolwiek pragnienia powrotu. Atanazy nie był zaś niepokojony w ostatnich latach swojego życia.

Postarzał się, jego siły zaczynały zawodzić, ale jego dusza, nadal młoda i pełna energii, była nieustraszona i bohaterska jak zawsze. Tak jak poprzednie lata ostatnie siedem lat jego rządów w Aleksandrii nie było latami odpoczynku. Był jednym z kilku żyjących biskupów uczestniczących w Soborze Nicejskim. Cały katolicki świat, Wschód i Zachód, czcił go jako Wyznawcę Wiary i zwracał się do niego o radę i pomoc.

Nieprzerwanie pisał. Po powrocie do Aleksandrii napisał żywot św. Antoniego Pustelnika, ostatni hołd miłości i wdzięczności, pamięci jego drogiego przyjaciela. Książka była chętnie czytana. Z Wyznań św. Augustyna wiemy, że dwóch młodych oficerów cesarskiej armii, znalazło dzieło Atanazego na stole w pustelni niedaleko Mediolanu i po przeczytaniu go byli tak zainspirowani przykładem religijnego życia opisanego w książce, że natychmiast się nawrócili.

W innych częściach Wschodniego Cesarstwa Walens i arianie nie ustawali w działaniach, jak dawniej szalały prześladowania. Wielu prześladowanych biskupów szukało u Atanazego pocieszenia i odwagi, nigdy nie szukali na próżno. Był zawsze gotów zapomnieć o przeszłości i zawsze pełen uprzejmości dla swych zagorzałych wrogów. Niech tylko zaakceptują Credo nicejskie, mówił, a dopuszczę ich do wspólnoty.

Dowodziło to wielkiej rycerskości człowieka, który tak hojnie wyciągał prawicę do tych, którzy nigdy nie przestali knuć przeciw niemu. Triumf prawdy i zbawienie dusz było jego pierwszą i jedyną myślą, wszystko inne mogło ulec zapomnieniu. Niestety przywódcy arian byli inni, odmówili odpowiedzi na jego apel. Jednak byli wśród nich dobrzy ludzie, którzy zostali oszukani i podpisali fałszywe credo, którzy zaczynali widzieć rzeczy takimi jakimi były. Wielu z nich zostało przyjętych z powrotem na łono Kościoła i stało się prawdziwymi wiernymi przyjaciółmi patriarchy, który zawsze był bardziej skłonny dostrzegać dobro we współbraciach niż zło.

Nie każdemu Bóg dał instynkt i wykształcenie Atanazego. Czasami było naprawdę trudno dostrzec gdzie leży prawda, gdyż arianie zawsze próbowali ukrywać swoje prawdziwe poglądy przed tymi, którzy odsuwali się od nich z przerażeniem. Ich stara sztuczka, deklaracje, że wierzą w to, w co wierzy cały Kościół, wielu zwiodła na manowce. Dla zbłąkanych, szczerych i prawdziwego serca, Atanazy miał największe współczucie, zawsze mogli liczyć na jego pomoc.

Tę światłość umysłu przenosił także w sprawy dotyczące jego rządów. Pewien libijski biskup był już zbyt stary, by spełniać swoje obowiązki, więc lud poprosił, żeby zastąpił go młodszy i sprawniejszy dostojnik. Jednak lud nie miał cierpliwości, by czekać na rozwiązanie sprawy. Syderiusz, młody chrześcijański oficer stacjonujący w prowincji, zdobył serca wszystkich swoją mądrością i cnotą, on i nikt inny – postanowili – powinien zająć miejsce starego biskupa. Biskup o imieniu Filon, został przekonany by konsekrował Syderiusza, jednak nie miał prawa tego zrobić, bez konsultacji z patriarchą, ponadto nie było obecnych jeszcze dwóch biskupów wymaganych do prawomocnej konsekracji.

Wiadomość o tym niezgodnym z zasadami postępowaniu dotarła z czasem do Atanazego, który wysłał kogoś by zbadał sprawę. Widząc, że Syderiusz był godzien pełnionego stanowiska, potwierdził wybór ludu i okazał wiele względów młodemu biskupowi.

Kilka lat później stawił czoło cesarzowi, ekskomunikując zarządcę Libii, człowieka, którego niegodziwość i okrucieństwo uczyniły nienawistnym dla wszystkich. Jako że człowiek ten pochodził z Kapadocji, Atanazy napisał do św. Bazylego, arcybiskupa Cezarei Kapadockiej, by powiadomić go o swojej decyzji. Św. Bazyli odpowiedział, że opublikował ekskomunikę w swojej diecezji i zabronił przyjmowania nieszczęśnika do wspólnoty. Prosił Atanazego, by modlił się za niego i jego lud, gdyż arianie byli wśród nich bardzo aktywni.

Tymczasem Walens zdecydował, że całe imperium ma być ariańskie i próbował wymusić tę decyzję siłą. Ariańscy dostojnicy przybyli do Cezarei i Modest, prefekt pretorian, poinformował arcybiskupa, że ma przyjąć ich do wspólnoty pod karą śmierci lub wygnania. Św. Bazyli odmówił wykonania rozkazu i trafił przed trybunał.

– Dlaczego nie chcesz przyjąć religii cesarza? – padło pytanie. – Czy uważasz, że bycie w naszej wspólnocie nic nie znaczy?

– Choć jesteście prefektami i potężnymi ludźmi – odpowiedział arcybiskup – nie możecie być szanowani bardziej od Boga.

– Czy nie wiesz, że mam władzę by cię wygnać, a nawet odebrać ci życie? – wykrzyknął Modest z wściekłością.

– Jestem pielgrzymem Boga – brzmiała odpowiedź. – Wszystkie kraje są dla mnie takie same, a śmierć jest dla mnie darem gdyż prowadzi mnie do Tego, dla którego żyję i pracuję.

– Nikt nigdy nie przemówił do mnie tak zuchwale – odpowiedział zaskoczony Modest.

– Prawdopodobnie nie spotkałeś wcześniej chrześcijańskiego biskupa – odparł Bazyli – bo każdy odpowiedziałby ci w ten sposób. We wszystkich innych kwestiach jesteśmy ulegli i posłuszni, jednak kiedy w grę wchodzi cześć Boga, patrzymy tylko na Niego. Groźby są bezużyteczne, gdyż cierpienie dla Jego chwały jest naszą największą przyjemnością.

– Czy nie chcielibyście mieć cesarza wśród wiernych? – spytał Modest. – Byłoby to tak proste. Musielibyście tylko wykreślić ze swojego credo słowo „współistotny”.

– Z radością widziałbym cesarza w moim kościele – powiedział Bazyli. – Jest wielką rzeczą ocalić duszę, ale co do zmiany credo nie zmieniłbym w nim nawet litery, nie mówiąc o słowie.

Prześladowania trwały i Bazyli po raz kolejny odwołał się do Atanazego prosząc o modlitwę i przewodnictwo. „Jesteśmy przekonani – pisał – że twoje przywództwo jest naszą jedyną pociechą w strapieniu. Mocą twoich modlitw, mądrością twoich rad, możesz przeprowadzić nas przez tę straszną nawałnicę, wszyscy, którzy kiedykolwiek wypróbowali twoją dobroć są o tym przekonani. Dlatego nie przestawaj modlić się za nasze dusze i podtrzymuj nas swoimi listami, gdybyś tylko wiedział jak bardzo nam to pomaga, nie przepuściłbyś żadnej okazji by pisać. Gdyby było mi dane, dzięki twoim modlitwom, choć raz cię zobaczyć, dodać do historii mego życia spotkanie z tak wielką i apostolską duszą, byłbym przekonany, że miłosierny Bóg podarował mi rekompensatę za wszystkie strapienia, które wypełniały moje życie”.

W 366 roku papież Liberiusz zmarł, jego następcą został papież Damazy, człowiek silnego charakteru i świątobliwego życia. Dwa lata później synod uchwalił, że żaden biskup nie może zostać konsekrowany jeśli nie wyznaje nicejskiego Credo. Atanazy był szczerze uradowany gdy usłyszał o tej decyzji. Triumf sprawy, o którą tak bohatersko walczył był przesądzony.

Życie Atanazego dobiegało końca. Pięć lat później, zarządzając swoją diecezją przez czterdzieści osiem lat – lat pracy, cierpliwości i cierpienia – przeszedł spokojnie ku Panu, dla którego uważał wszystkie swoje męki za radości.

Od najwcześniejszej młodości Atanazy był orędownikiem prawdy i obrońcą wiary – walecznym wojownikiem, który nie złożył broni aż do dnia śmierci. Gdzie słabszy człowiek mógł stracić odwagę, on stał pewnie, cierpienie tylko hartowało jego ducha, jak w ogniu hartuje się stal. Wśród ludzi zdolnych do wszelkich ustępstw, pozostał lojalny i uczciwy, niewielu ludzi było bardziej kochanych lub nienawidzonych niż on. Dla swojego ludu był nie tylko biskupem, ale też świętym, ascetą i męczennikiem, przede wszystkim był jednak głęboko kochaną osobowością, wielkość jego duszy czyniła go tylko bardziej współczującym. Dla zewnętrznego świata był światłem przewodnim, latarnią wskazującą drogę do Boga i Nieba. Był żywym przykładem, że można być człowiekiem wielkiego rozumu i nadal pozostać silnym, że można nienawidzić błędów, a jednak kochać zbłąkanych – stać jak skała przeciw herezji, i być pełnym współczucia dla heretyków.

Niedługo po swej śmierci Atanazy został uznany świętym. Sześć lat po jego śmierci Grzegorz z Nazjanzu wymienia go jednym tchem z patriarchami, prorokami i męczennikami, którzy walczyli za wiarę i zdobyli koronę łaski. Jego wpływ oddziałuje do dzisiaj, jego pamięć trwa w słowach Credo nicejskiego, które było jego bojowym zawołaniem, to głównie dzięki jego waleczności nadal je posiadamy. Ze wszystkich jego prac bije ten sam duch – duch, który dawał mu odwagę by walczyć i cierpieć – głęboka miłość i oddanie Temu, który był Panem i Mistrzem jego życia – Jezusowi Chrystusowi, temu samemu wczoraj, dziś i jutro.

Frances Alice Forbes

Powyższy tekst jest fragmentem książki Frances Alice Forbes Św. Atanazy. Strażnik wiary.