Najważniejszym wydarzeniem pontyfikatu był I Sobór Watykański (1869–1870) (1), który miał na celu potwierdzenie zasad filozofii i teologii katolickiej wbrew współczesnym tendencjom materialistycznym i wrogim objawieniu. Sobór zdefiniował również naukę o powszechnym prymacie jurysdykcyjnym i nieomylności papieża w dziedzinie wiary i obyczajów. Liczne projekty kolejnych dokumentów doktrynalnych przygotowane na sobór przez specjalistów nie zostały przyjęte i ogłoszone, gdyż na skutek wybuchu wojny prusko-francuskiej (19 lipca 1870 r.) papież bezterminowo (sine die) przerwał obrady soboru i nie zostały one już wznowione.
Sobór stał się wyrazem najwyższej władzy papieża w Kościele. Ojcowie soborowi (biskupi i przełożeni zakonni) wyrażali swoją obecnością i podejmowanymi decyzjami jedność z najwyższym nauczaniem papieskim. Dokumenty soborowe są kolejnym świadectwem na rzecz doktrynalnej ciągłości, gdyż na soborze przypomniano zasadę, że „zawsze należy zachować takie znaczenie świętych dogmatów, jakie już raz określiła święta Matka, Kościół, a od tego znaczenia nigdy nie można odejść pod pozorem i w imię lepszego zrozumienia” (2). Jednocześnie trzeba dodać, że dokumenty te były wydawane przez papieża, działającego we własnym imieniu następcy świętego Piotra (Pius Episcopus, Servus Servorum Dei), za zgodą zebranego w Bazylice Świętego Piotra soboru, reprezentującego episkopat całego świata (sacro approbante Concilio), któremu przewodniczył papież (3). Sobór nie decydował zatem większością, ale uzyskiwał moc doktrynalną dopiero po zatwierdzeniu papieskim.
Sobór wydał dwie konstytucje dogmatyczne. Pierwsza z nich, konstytucja o wierze katolickiej zatytułowana Dei Filius (przyjęta na trzeciej sesji, 24 kwietnia 1870 r., wynik głosowania: za – sześćset sześćdziesięciu siedmiu, przeciw – zero) wyraża katolicką naukę o jedynym Bogu, którego istnienie można poznać przez refleksję filozoficzną nad dziełem stworzenia, a więc ze skutków można dojść do ich pierwszej przyczyny – Stwórcy. Nauczanie soboru sprzeciwia się także panteistycznym tendencjom obecnym w filozofii XIX stulecia, utożsamiającym Boga ze światem (4). Konstytucja dogmatyczna odrzuca ponadto reformistyczne spekulacje, zmierzające do przyjęcia teorii o ewolucji niezmiennej nauki dogmatycznej Kościoła (5). Oznacza to ponowne potwierdzenie doktrynalnej ciągłości w Kościele.
Druga konstytucja, czyli tzw. konstytucja dogmatyczna pierwsza o Kościele Chrystusowym Pastor aeternus (przyjęta na sesji czwartej, 18 lipca 1870 r., za – pięciuset trzydziestu trzech, przeciw – dwóch, przy czym grupa mniejszościowa pięćdziesięciu siedmiu biskupów opuściła sobór przed głosowaniem), dotyczy nauki o prymacie papieskim oraz papieskich definicji ex cathedra. W trzech pierwszych rozdziałach dokument wyjaśnia katolicką naukę o ustanowieniu przez Chrystusa osoby św. Piotra widzialną głową (visibile caput) całego Kościoła. Pierwszy papież – zgodnie z nauczaniem soborowym – otrzymał od założyciela Kościoła prawdziwy prymat, a więc władzę polegającą na prawie do rządzenia całą wspólnotą Kościoła. Wbrew tendencjom protestanckim i zarzutom zwolenników prawosławnej teorii o wyłącznie honorowym zwierzchnictwie biskupa Rzymu w stosunku do pozostałych biskupów konstytucja podkreśla, że prymat papieski jest prawdziwą, pełną władzą jurysdykcji (plena et suprema potestas iurisdictionis), która dotyczy wszystkich części Kościoła i wszystkich wiernych bezpośrednio, a więc bez potrzeby wyrażenia zgody przez miejscowych biskupów i innych hierarchów (6). Kolejnym elementem nauki o prymacie papieskim jest ciągłość władzy papieskiej, przekazywanej od św. Piotra jego kolejnym następcom na Stolicy Apostolskiej w Rzymie (7). Rozdział czwarty zawiera definicję dogmatyczną o nieomylnym nauczaniu papieskim (8).
Pierwszy Sobór Watykański stwierdził, że papież sprawujący swój najwyższy urząd pasterski w rzadkich przypadkach określania ostatecznej nauki obowiązującej cały Kościół w sprawach wiary i moralności (czyli w tzw. definicjach podejmowanych ex cathedra – ze Stolicy św. Piotra) – jest wolny od błędu na mocy opieki ze strony Jezusa Chrystusa. Dlatego nauczanie ogłoszone w ten sposób nie wymaga już późniejszego rozpatrzenia i akceptacji przez sobór powszechny, jak chcieliby koncyliaryści (9).
Sprzeciw wobec nauczania I Soboru Watykańskiego o rozstrzygającym, nieomylnym nauczaniu papieskim podniosła niewielka grupa teologów z kilku krajów Europy Zachodniej (10). Jednym z głównych przedstawicieli tej opozycji był ks. prof. Ignacy Döllinger (1799–1890), dziekan wydziału teologicznego uniwersytetu w Monachium, który odrzucił nauczanie Kościoła w tej kwestii i został ekskomunikowany w r. 1871, ale nie przystąpił do powstającej nowej wspólnoty religijnej. Chociaż żaden z biskupów katolickich nie przyłączył się do tej grupy, to zorganizowana została federacja niewielkich wspólnot religijnych zwanych odtąd Kościołem starokatolickim (niem. Altkatholische Kirche, hol. Oudkatholieke Kerk, ang. Old Catholic Church) (11). Aby starokatolicy mogli udzielać święceń kapłańskich i biskupich w swej wspólnocie potrzebowali biskupa, który mógłby tych święceń udzielić i przekazać nowemu wyznaniu sukcesję apostolską. Wkrótce starokatolicy otrzymali wsparcie od niezależnej od Rzymu wspólnoty religijnej wywodzącej się z wcześniejszego rozłamu w Kościele jaki miał miejsce w mieście Utrecht w Holandii, którego zwierzchnicy już pod koniec XVII wieku popadli w konflikt z Rzymem.
Rzymskokatolicka diecezja, która powstała w Utrechcie w VII wieku, od 1559 r. posiadała status arcybiskupstwa. Wyboru biskupów dokonywała kapituła, a papieże zatwierdzali dokonany wybór. W XVII wieku rozpoczęły się spory pomiędzy zakonem jezuitów a duchowieństwem utrechckim, podejrzewanym o przychylne nastawienie do potępionego przez papieży jansenizmu, który najsilniejszą pozycję zdobył we Francji i Holandii. W r. 1688 papież Innocenty XI (1676–1689) mianował wikariuszem apostolskim w Utrechcie arcybiskupa Piotra Codde (1648–1710), ale ten odmówił potępienia jansenizmu i w r. 1702 został zasuspendowany (zawieszony w wykonywaniu czynności duchownych), zaś w r. 1704 odwołany ze swej funkcji przez papieża Klemensa XI (1700–1721), który mianował na jego miejsce Teodora de Cocka (1650–1720). Decyzji tej nie przyjęła część duchowieństwa Utrechtu oraz holenderskie protestanckie władze państwowe, które wydaliły de Cocka z kraju w r. 1710. W tym samym roku zostały zerwane stosunki pomiędzy Rzymem a duchowieństwem kierującym archidiecezją utrechcką, gdzie powstał – uznany przez władze państwowe – ale schizmatycki wobec papiestwa (tzw. schizma utrechcka), tzw. „Kościół Rzymskokatolicki Starobiskupiego Kleru” (De Roomsch-Katholieke Kerk der Oud-Bisschopelijke Clerazie). W r. 1723 grupa duchownych utrechckich wybrała na arcybiskupa Corneliusa Steenovena (1661–1725), którego wbrew woli Rzymu (nielegalnie) konsekrował w Amsterdamie, 15 października 1724 r., francuski biskup misyjny – Dominik Maria Varlet, zwolennik niezależności kościołów lokalnych od papiestwa w myśl tzw. gallikanizmu.
Dnia 4 marca 1853 r. została odnowiona rzymskokatolicka archidiecezja w Utrechcie (bulla Ex qua die papieża Piusa IX), a rok później Kościół Starobiskupiego Kleru odrzucił definicję dogmatyczną Piusa IX o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny, a następnie także nauczanie dogmatyczne I Soboru Watykańskiego.
Właściwe dzieje Kościoła starokatolickiego rozpoczyna wystąpienie opozycjonistów przeciwnych soborowi. 25 sierpnia 1870 r. grupa dwunastu teologów podpisała w Norymberdze deklarację przeciwko I Soborowi Watykańskiemu, który uznano za sprzeczny z nauczaniem „niepodzielonego Kościoła” pierwszego tysiąclecia (wschodniego i zachodniego), opartego o nauczanie pierwszych siedmiu soborów powszechnych. Następnie zostały zorganizowane niezależne od Rzymu wspólnoty starokatolickie: w Niemczech (1874), Szwajcarii (1875) i Austrii (1877).
Po utworzeniu gmin starokatolickich utrechcki Kościół Starobiskupiego Kleru okazał się bliskim sojusznikiem nowego ruchu religijnego. Przeciwnicy Watykanu podjęli współpracę z holenderskimi dysydentami, a 11 sierpnia 1873 r. biskup tego wyznania z Deventer (Holandia), Johannes Heykamp, wyświęcił w Rotterdamie pierwszego starokatolickiego biskupa, Józefa Huberta Reinkensa (1821–1896), profesora uniwersytetu we Wrocławiu (wówczas Breslau). Kościół Starobiskupiego Kleru stał się także członkiem Unii Utrechckiej grupującej Kościoły starokatolickie (12). Starokatolicy usunęli z wyznania wiary termin Filioque (i Syna), który dotyczy pochodzenia Ducha Świętego i został odrzucony przez dysydentów jako „nieuzasadniony dodatek”. Postawa ta przypomina prawosławne stanowisko w sprawie tego artykułu wiary katolickiej (13). Odchodząc od zasad obowiązujących wówczas w Kościele rzymskokatolickim, starokatolicy wprowadzili w r. 1909 język narodowy do liturgii mszalnej, a w r. 1922 znieśli obowiązkowy celibat duchownych (14).
Pierwszym starokatolickim dokumentem doktrynalnym była Deklaracja Utrechcka Biskupów Kościołów Starokatolickich (24 września 1889 r.), w której odrzucono dogmatyczne nauczanie I Soboru Watykańskiego (1869–1870) i przeprowadzono swoisty rozrachunek z wcześniejszymi dokumentami nauczania Kościoła Rzymskiego (15). Starokatolicy zanegowali zwłaszcza uprawnienia jurysdykcyjne i doktrynalne papieża. Z tego względu autorzy Deklaracji odrzucają również dogmatyczną definicję papieża Piusa IX o Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny (1854) i negują inne rozstrzygnięcia podejmowane przez papieży w dziejach Kościoła, a zwłaszcza antyliberalne i antyjansenistyczne dokumenty: konstytucję papieża Klemensa XI opublikowaną w bulli Unigenitus Dei Filius (1713) i konstytucję Piusa VI Auctorem fidei (1794), a także Syllabus błędów, dołączony przez papieża Piusa IX do encykliki Quanta cura (1864). Jednocześnie starokatolicy nawiązują do niezależnego stanowiska doktrynalnego odłączonego od Rzymu „Kościoła Utrechtu”. W duchu niezależności wobec Rzymu należy także postrzegać krytyczny ich stosunek wobec Soboru Trydenckiego (1545–1563) (16).
W związku z powstaniem nowej wspólnoty religijnej, 21 listopada 1873 r. papież Pius IX wydał encyklikę Etsi multa, w której napisał, że starokatolicy: „mianują się «starymi katolikami», nadużywając tego imienia, które to nadużycie mogłoby śmieszyć, gdyby nie to, że tyle jest błędów tej potwornej sekty wymierzonych przeciwko głównym zasadom wiary katolickiej, tyle świętokradztw w sprawowaniu służby Bożej i szafowaniu sakramentów, tyle najcięższych zgorszeń, takie wreszcie zatracenie dusz… ludzie ci, coraz zuchwalej postępując drogą nieprawości i zatracenia – jak to za sprawiedliwym wyrokiem Bożym zwykle się przydarza sektom – zapragnęli… utworzyć sobie hierarchię i jako pseudo-biskupa wybrali sobie i postanowili pewnego notorycznego odstępcę od wiary katolickiej, Józefa Huberta Reinkensa” (17).
Po tak jednoznacznej ocenie doktryny i praktyki ruchu starokatolickiego Pius IX przystąpił do wymierzenia kary kanonicznej: „My zatem… nie tylko wybór wspomnianego Józefa Huberta Reinkensa, dokonany wbrew postanowieniom świętych kanonów, ogłaszamy, odrzucamy i piętnujemy jako niedozwolony, nieskuteczny i w ogóle żaden, oraz jego konsekrację ogłaszamy, odrzucamy i piętnujemy jako świętokradzką, ale też samego Józefa Huberta i tych, co go wybrać usiłowali, i tych, którzy do świętokradzkiej konsekracji pomagali, i wszystkich, którzy się do niego przyłączyli i biorąc ich stronę dostarczyli pomocy, wsparcia, posiłków lub zezwolenia, autorytetem Boga Wszechmogącego ekskomunikujemy i wyklinamy oraz ogłaszamy, obwieszczamy i stwierdzamy, że są oni oddzieleni od wspólnoty Kościoła…” (18).
Starokatolicy nie zdobyli szerszego poparcia i mimo deklaracji o trwałym zachowaniu starożytnego (ich zdaniem) nauczania katolickiego, podjęli już w XX wieku szereg poważnych zmian doktrynalnych, m.in. udzielając kobietom święceń kapłańskich. W tej ostatniej kwestii istnieje zresztą niezgodność pomiędzy niektórymi wspólnotami wchodzącymi w skład Unii Utrechckiej (19).
Marcin Karas
(1) Na temat udziału Polaków w pracach soboru można wspomnieć, że arcybiskup Gniezna i Poznania, Mieczysław kard. Ledóchowski był członkiem deputacji (czyli komisji specjalnej) dogmatycznej (de fide), a abp Franciszek Ksawery Wierzchleyski ze Lwowa (obrz. łac.) należał do deputacji dla spraw karności kościelnej. Zob.: B. Pylak, Znaczenie I Soboru Watykańskiego…, s. 77, przypis 10; W. Klimkiewicz, Kardynał Ledóchowski na tle swej epoki 1822–1902, t. III, Poznań 1987, s. 125–126. O innych Polakach zob. J. M. Villefranche, Pius IX…, s. 559–560.
(2) I Sobór Watykański, sesja III (1870), Conciliorum Oecumenicorum Decreta, wyd. 3, Bolonia 1973, s. 809.
(3) Por. T. Granderath, Constitutiones Dogmaticae Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani ex ipsius eius Actis explicatae atque illustratae, Fryburg 1892, s. 70.
(4) Por. „Kanony o Bogu stworzycielu. Kanon 4. Jeżeli ktoś twierdzi, że rzeczy skończone, tak materialne jak duchowe, albo przynajmniej duchowe, wyłoniły się z substancji Bożej przez emanację (emanasse), albo że wszystko dokonuje się przez okazywanie się (manifestatione) lub rozwój (evolutione) Bożej istoty, albo wreszcie, że Bóg jest najogólniejszym (universale) i nieokreślonym (indefinitum) bytem, który urzeczywistniając się wytwarza wszystkie rzeczy dzielące się na rodzaje, gatunki i jednostki – niech będzie wyłączony ze społeczności wiernych”, Breviarium Fidei, V, 24, s. 181; tekst łaciński: Denzinger, nr 3024.
(5) Por. „Kanony o wierze i rozumie. Kanon 3. Jeżeli ktoś twierdzi, że jest możliwe, aby niekiedy dogmatom przez Kościół przedłożonym, podług postępu wiedzy trzeba było dać inne znaczenie, niż takie, w jakim je pojmował i pojmuje Kościół – niech będzie wyłączony ze społeczności wiernych”, Breviarium Fidei, I, 68, s. 29; tekst łaciński: Denzinger, nr 3043.
(6) Por. „Jeżeli zatem ktoś mówi, że Biskup Rzymski posiada tylko urząd nadzorczy lub kierowniczy, a nie pełną i najwyższą władzę jurysdykcji (plenam et supremam potestatem iurisdictionis) nad całym Kościołem, nie tylko w rzeczach wiary i moralności, lecz także w tym, co dotyczy karności i rządzenia Kościołem na całym świecie, albo jeśli mówi, że ma tylko większą część władzy, a nie pełnię tej władzy najwyższej, albo że ta władza nie jest zwyczajna i bezpośrednia, bądź w odniesieniu do wszystkich poszczególnych kościołów, bądź wszystkich poszczególnych pasterzy i wiernych – niech będzie wyłączony ze społeczności wiernych”, Breviarium Fidei, II, 56, s. 84; tekst łaciński: Denzinger, nr 3064.
(7) Por. „Jeżeli zatem ktoś twierdzi, że nie na skutek ustanowienia Chrystusa Pana, a więc z uprawnienia Bożego, św. Piotr ma swoich następców w prymacie nad całym Kościołem, albo że Biskup Rzymski nie jest następcą (successorem) św. Piotra w tymże prymacie – niech będzie wyłączony ze społeczności wiernych”, Breviarium Fidei, II, 50, s. 82; tekst łaciński: Denzinger, nr 3058.
(8) Ważne miejsce wśród teologów podejmujących zagadnienie urzędu papieskiego w Kościele tej epoki zajmuje polski autor, o. Piotr Semenenko (1814–1886), współzałożyciel i przełożony generalny Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego. Zob. P. Semenenko, O Papieżu, Kraków 2006, a także: M. Karas, Papież i Episkopat w refleksji o. Piotra Semenenki, „Zeszyty Historyczno-Teologiczne Collegium Resurrectianum”, nr 12, r. XII, 2006, s. 79–94.
(9) Por. „Trzymając się wiernie Tradycji otrzymanej od początku wiary chrześcijańskiej, ku chwale Boga, Zbawiciela naszego, ku podwyższeniu religii katolickiej i zbawieniu chrześcijańskich narodów, za zgodą świętego soboru nauczamy (docemus) i definiujemy (definimus) jako dogmat objawiony przez Boga (divinitus revelatum dogma esse), że Biskup Rzymski, gdy mówi ex cathedra, tzn. gdy sprawuje urząd pasterza i nauczyciela wszystkich wiernych, swą najwyższą apostolską władzą (pro suprema sua apostolica auctoritate) określa (definit) zobowiązującą cały Kościół naukę w sprawach wiary czy też moralności, dzięki opiece Bożej przyrzeczonej mu w osobie św. Piotra apostoła posiada tę nieomylność (infallibilitate), jaką Boski Zbawiciel chciał wyposażyć swój Kościół w definiowaniu nauki wiary czy też moralności. Toteż takie definicje są niezmienne (irreformabiles) same z siebie, a nie na mocy zgody Kościoła”, Breviarium Fidei, II, 61, s. 86; tekst łaciński: Denzinger, nr 3073–3074. Podczas obrad soboru, 11 lipca 1870 r., bp Vincenzo Gasser (1809–1879) z Brixen wyjaśnił teologiczne aspekty tej definicji dogmatycznej podczas wystąpienia, które trwało cztery godziny. Zob. F. Ardusso, Magisterium Kościoła, s. 194.
(10) Przeciwko nauce o nieomylności stanowczo opowiadało się prawdopodobnie tylko kilku biskupów. Por. J. M. Villefranche, Pius IX…, s. 575, przypis 2. Zob. też. „Janus (Döllinger) z góry głosił światu, że sobór nie będzie swobodny. Na pierwszych zaraz sesjach fakty zadały kłam tej przepowiedni; biskupi bowiem występowali z różnymi postulatami o tendencjach przeciwnych… rozpoczęły się ogólne rozprawy nad określeniem powagi papieskiej. Przemawiało osiemdziesięciu biskupów. Prawie połowa należała do opozycji” (s. 176–177).
(11) Wszyscy biskupi opozycyjnej mniejszości po soborze podporządkowali się decyzji Magisterium. Por. np. słowa biskupa Feliksa Dupanloup z Orleanu: „Występowałem na piśmie i w słowach wyłącznie przeciw stosowności chwili obecnej dla ogłaszania uroczystej definicji doktrynalnej, a gdy chodzi o samą naukę, to zawsze ją wyznawałem i to nie tylko w sercu, ale również w moich jawnych pismach (Je n’ai écrit et parlé que contre l’opportunité de la définition; quant a la doctrine, je l’ai toujours professée, non seulement dans mon coeur, mais dans des écrits publics)”, list do papieża Piusa IX z 18 lutego 1871 r., w: Collectio Lacensis: Acta et Decreta sacrorum conciliorum recentiorum, t. VII, Fryburg 1890, kol. 999, przypis 1.
(12) Do Unii tej należą Kościoły starokatolickie Holandii, Niemiec, Szwajcarii, Austrii, Czech, Polski Narodowy Katolicki Kościół w USA i w Kanadzie, Kościół Polskokatolicki w Polsce oraz Kościół starokatolicki w Chorwacji.
(13) Por. Oświadczenie Międzynarodowej Konferencji Biskupów Starokatolickich w sprawie „Filioque”, Berno (Szwajcaria) i Utrecht (Holandia), 15 XII 1969 r., [w:] U. Küry, Kościół Starokatolicki, Warszawa 1996, s. 502–503.
(14) Por. U. Küry, Kościół Starokatolicki; T. i J. Piątek, Starokatolicyzm, Warszawa 1987.
(15) Por. następujące stanowisko starokatolickie: „Odrzucamy watykańskie dekrety z 18 lipca 1870 roku o nieomylności i uniwersalnej jurysdykcji, czyli kościelnej wszechwładzy papieża rzymskiego, gdyż są one sprzeczne z wiarą starego Kościoła i burzą ustrój starokościelny. Nie przeszkadza nam to jednak w uznaniu historycznego prymatu, tak jak kilka soborów ekumenicznych i Ojcowie starego Kościoła przyznawali go biskupowi Rzymu jako primus inter pares za zgodą całego Kościoła pierwszego tysiąclecia”, U. Küry, Kościół Starokatolicki, s. 485. Podobne stanowisko głoszą dziś teologowie ekumeniczni z różnych wspólnot chrześcijańskich, a także niektórzy katolicy w dobie posoborowej. Por. „biskup katolicki H. Tenhumberg (Monastyr) – wyobrażał sobie sytuację, iż papież zachowa swój prymat dla obszaru Kościoła rzymskokatolickiego, przy czym prymat ten niekoniecznie musiałby być przeniesiony w ten sam sposób na całość chrześcijaństwa”, A. Skowronek, Światła Ekumenii. Spotkania z teologią, Warszawa 1984, s. 328, oraz: „dzisiaj natomiast jeszcze za wcześnie, by uznawanie prymatu Piotrowego traktować jako kryterium, czy jakaś wspólnota wyznaniowa jest Kościołem lub też nim nie jest” (s. 191).
(16) Por. U. Küry, Kościół Starokatolicki, s. 485–487.
(17) J. M. Villefranche, Pius IX…, s. 435–437.
(18) Ibid., s. 438.
(19) M. Karas, Wyznania wiary i główne zasady doktrynalne. Katolicyzm, Kraków 2000, s. 165–168.
Powyższy tekst jest fragmentem książki Marcina Karasa Z dziejów Kościoła. Ciągłość i zmiana w Kościele rzymskokatolickim w XIX i XX wieku.