Właściwie zbudził go chłopak, który przyniósł mu kawę i wziął do oczyszczenia rzeczy.
Gdy z nimi powrócił, Połaniecki spytał go, czy w domu nie ma zwyczaju schodzić się w jadalnym pokoju na śniadanie.
– Nie – odpowiedział chłopak. – Bo panienka rano wstaje, a starszy pan śpi do późna.
– A panienka wstała?
– Panienka w kościele.
– Prawda: dziś niedziela. A panienka nie jeździ ze starszym panem?
– Nie, starszy pan jeździ na Sumę, a potem idzie do kanonika, więc panienka woli jeździć na ranną Mszę.
– Co państwo w niedzielę porabiają?
– Siedzą w domu. Na obiad przyjeżdża pan Gątowski.
Tego Gątowskiego Połaniecki znał jako małego chłopca. Za owych czasów przezywał go „niedźwiadkiem”, był to bowiem chłopak tłusty, niezgrabny i mrukliwy. Służący objaśnił, że ojciec pana Gątowskiego nie żyje od sześciu lat i młody sam gospodarzy w sąsiednim Jałbrzykowie.
– I przyjeżdża tu co niedziela? – spytał Połaniecki.
– Czasem i w powszedni dzień wieczorem.
„Konkurent!” – pomyślał Połaniecki.
Po chwili spytał:
– Starszy pan wstał już?
– Musiał pan dzwonić, bo Józef poszedł do pana.
– Jaki Józef?
– Kamerdyner.
– A ty czym jesteś?
– Ja jemu do pomocy.
– Idźże się spytać, kiedy można będzie widzieć się z panem.
Chłopak wyszedł i po chwili wrócił.
– Starszy pan kazał powiedzieć, że jak się ubierze, to poprosi.
– Dobrze.
Chłopak wyszedł; Połaniecki został sam i czekał, a raczej nudził się dość długo. Wreszcie zaczęło mu braknąć cierpliwości i chciał już wyjść do ogrodu, gdy ów Józef przyszedł mu oznajmić, że starszy pan prosi.
I przez sień poprowadził go do pokoju leżącego z drugiej strony domu. Połaniecki wszedł i w pierwszej minucie nie poznał pana Pławickiego. Pamiętał go jako mężczyznę w sile wieku i nader pięknego; obecnie stał przed nim człowiek stary, z twarzą pomarszczoną jak pieczone jabłko, której małe, uczernione wąsiki próżno usiłowały nadać pozór młodości. Tak one, jak również czarna, zaczesana z boku czupryna, oznaczały tylko nie wygasłe dotąd pretensje.
Lecz pan Pławicki otworzył ramiona:
– Stach! Jak się masz, drogi chłopcze? Chodź tu!
I wskazawszy na swą białą kamizelkę objął głowę Połanieckiego i przycisnął ją do piersi, która poruszała się szybkim oddechem.
Uścisk trwał przez czas długi, a nawet dla Połanieckiego mocno za długi; wreszcie pan Pławicki rzekł:
– Niechże ci się przypatrzę. Wykapana Anna, wykapana Anna! Moja biedna, kochana Anna!
I pan Pławicki zaszlochał, następnie otarł serdecznym palcem prawą powiekę, na której zresztą nie było łzy – i powtórzył:
– Wykapana Anna!… Twoja matka była zawsze dla mnie najlepszą i najżyczliwszą krewną.
Połaniecki stał przed nim zmieszany oraz nieco odurzony i przyjęciem, jakiego się nie spodziewał, i zapachem fiksatuaru, pudru i różnych perfum, którymi pachniały twarz, wąsy i kamizelka pana Pławickiego.
– Jak się wujaszek ma? – spytał wreszcie, sądząc, że ten tytuł, jaki zresztą dawał w latach dziecinnych panu Pławickiemu będzie najlepiej odpowiadał uroczystemu nastrojowi przyjęcia.
– Jak się mam? – powtórzył pan Pławicki. – Niedługo mi już! Niedługo! Ale właśnie dlatego witam cię tym serdeczniej w moim domu… Po ojcowsku!… I jeśli błogosławieństwo człowieka stojącego nad grobem, a zarazem najstarszego członka rodziny, ma w twoich oczach jakąś cenę, to ci je daję.
I chwyciwszy powtórnie za głowę Połanieckiego ucałował ją i przeżegnał. Młody człowiek zmieszał się jeszcze bardziej i na twarzy jego odbił się przymus. Matka jego była krewną i przyjaciółką pierwszej żony pana Pławickiego. Z nim samym nie łączyły jej nigdy, o ile pamiętał, serdeczniejsze stosunki, więc ta uroczystość przyjęcia, do której jednak mimo woli musiał się dostrajać, była mu ogromnie przykra. Sam Połaniecki nie miał najmniejszych uczuć rodzinnych dla pana Pławickiego, więc myślał w duchu: „Ta małpa błogosławi mnie, zamiast gadać o pieniądzach” – i chwyciła go pewna złość, która mogła mu być pomocną do postawienia jasno rzeczy. Tymczasem pan Pławicki rzekł:
– Siadaj teraz, drogi chłopcze, i bądź jak u siebie.
Połaniecki siadł i zaczął mówić:
– Kochany wuju, bardzo mi jest przyjemnie wuja odwiedzić; byłbym to pewnie zrobił, nawet nie mając interesu, ale wuj wie, że przyjechałem także w tej sprawie, którą moja matka…
Tu pan Pławicki położył mu nagle rękę na kolanie:
– A kawę piłeś? – spytał.
– Piłem – odpowiedział zbity z tropu Połaniecki.
– Bo to Marynia rano wyjeżdża do kościoła. Przepraszam cię także, że ci nie odstąpiłem mego pokoju, ale ja, stary, przyzwyczaiłem, się tu spać. To moje gniazdo…
To rzekłszy, okrągłym ruchem ręki wskazał na pokój.
Połaniecki powiódł mimo woli oczyma za ruchem ręki. Niegdyś ten pokój był dla niego ustawiczną pokusą, wisiała w nim bowiem broń pana Pławickiego. Od dawnych czasów zmieniło się w nim tylko obicie, które teraz było różowe, przedstawiające w nieskończonej ilości kwadratów młode pasterki, ubrane a la Watteau i łowiące ryby na wędkę. W oknie stała toaleta, biało nakryta, z lustrem w srebrnych ramach, zastawiona mnóstwem słoików, pudełek, flaszeczek, szczotek, grzebieni, pilniczków do paznokci itd. Obok, w kącie – fajczarnia z bursztynowymi głowami cybuchów; na ścianie, nad kanapką – dzicza głowa, pod nią dwie dubeltówki, torba, trąbki i w ogóle przybory myśliwskie; w głębi stół z papierami, dębowe półeczki z pewną ilością książek; wszędy pełno gratów, mniej więcej potrzebnych i ładnych, zwiastujących jednak, że mieszkaniec tego pokoju jest osią, naokoło której obraca się wszystko w domu, i że sam o siebie dba wielce. Jednym słowem, był to pokój starego kawalera i egoisty, pełnego drobiazgowej troskliwości o swą wygodę i pełnego pretensji.
Połaniecki nie potrzebował też wiele domyślności, by odgadnąć, że pan Pławicki za nic i dla nikogo nie odstąpiłby swego pokoju.
Lecz gościnny gospodarz pytał dalej:
– Było ci tam dosyć wygodnie? Jak spędziłeś noc?
– Dziękuję, doskonale: wstałem późno.
– Z tydzień jakiś przecie u mnie zabawisz.
Połaniecki, który był bardzo żywy, podskoczył na krześle.
– Chyba wuj wie, że ja mam interesy w Warszawie i wspólnika, który sam jeden pilnuje teraz całej roboty. Dlatego muszę wyjechać jak najwcześniej i pragnąłbym dziś jeszcze załatwić sprawę, dla której przyjechałem.
Na to pan Pławicki odezwał się z pewną serdeczną powagą:
– Nie, mój chłopcze. Dziś jest niedziela, a oprócz tego uczucia rodzinne powinny iść przed interesami. Dziś witam cię i przyjmuję jako krewnego – jutro, jeśli chcesz, wystąpisz jako wierzyciel. Tak jest. Dziś przyjechał do mnie mój Stach, syn mojej Anny! Do jutra! Tak być powinno, Stachu. Mówi ci starszy krewny, który cię kocha i dla którego powinieneś to zrobić…
Połaniecki zmarszczył się nieco, ale po chwili odrzekł:
– Niechże będzie do jutra.
– Teraz przemówiła przez ciebie Anna… Czy palisz fajkę?
– Nie. Palę tylko papierosy.
– Wierzaj mi, że źle robisz. Ale mam dla gości i papierosy.
Dalszą rozmowę przerwał turkot powozu przed gankiem.
– To Marynia przyjechała z rannej Mszy – rzekł pan Pławicki.
Połaniecki spojrzawszy w okno dojrzał różową panienkę w słomianym kapeluszu wysiadającą z powoziku.
– Poznałeś Marynię? – spytał pan Pławicki.
– Miałem, przyjemność… wczoraj.
– Drogie dziecko! Nie potrzebuję ci mówić, że żyję tylko dla niej…
W tej chwili uchyliły się drzwi i młody głos spytał:
– Można?
– Można, można: jest tu Stach! – odpowiedział pan Pławicki.
Marynia weszła szybko z kapeluszem przewieszonym na wstążkach przez ramię i uściskawszy ojca podała rękę Połanieckiemu. W różowej, perkalowej sukni wyglądała nadzwyczaj zgrabnie i ładnie. Było w niej coś z nastroju niedzielnego, a przy tym z rzeźwości (1) poranka, który był pogodny i jasny. Włosy miała nieco roztargane przez kapelusz, policzki zarumienione – młodość biła od niej. Połanieckiemu wydała się dziś i weselsza, i ładniejsza, niż była wczoraj.
– Suma będzie dziś trochę później – rzekła do ojca – bo kanonik zaraz po rannej Mszy pojechał do młyna dysponować Siatkowską. Z nią bardzo źle. Ma papa jeszcze z pół godziny czasu.
– Dobrze – odrzekł Pławicki. – Przez ten czas poznacie się bliżej ze Stachem Połanieckim. Mówię ci: wykapana Anna! Ale ty jej nigdy nie widziałaś. Pamiętaj też, Maryniu, że on jutro, jeśli zechce, będzie naszym wierzycielem, ale dziś to tylko krewny i gość.
– Dobrze – odpowiedziała panna. – Będziemy mieli wesołą niedzielę.
– Pani tak późno poszła spać wczoraj – rzekł Połaniecki – a dziś była na rannej Mszy!
A ona odrzekła wesoło:
– Na rannej Mszy bywam ja i kucharz, żebyśmy mieli czas potem pomyśleć o obiedzie.
– Zapomniałem wczoraj powiedzieć – rzekł Połaniecki – że przywożę pani ukłony od pani Emilii Chwastowskiej.
– Nie widziałam Emilki już półtora roku, ale pisujemy do siebie dość często. Ona ma wyjechać do Reichenhall, dla swojej małej.
– Była na wyjezdnym.
– A mała jak się ma?
– Na swoje dwanaście lat wyrosła nad miarę i bardzo anemiczna. Nie zdaje się, żeby była bardzo zdrowa.
– Pan często bywa u Emilki?
– Dosyć. To prawie jedyna moja znajomość w Warszawie. I przy tym bardzo lubię panią Emilię.
– Powiedz mi, mój chłopcze – spytał pan Pławicki biorąc ze stołu parę świeżych rękawiczek i wkładając je do kieszeni na piersiach – czym ty się właściwie zajmujesz w Warszawie?
– Ja jestem tym, co nazywają „aferzysta”. Mam dom komisowo-handlowy na spółkę z niejakim Bigielem. Spekuluję na zbożu, na cukrze, czasem na lasach i na czym się da.
– Bo ja słyszałem, że jesteś inżynierem?
– Jestem technikiem. Ale nie mogłem po powrocie znaleźć zajęcia przy żadnej fabryce i zdecydowałem się na handel, tym bardziej że miałem i o tym jakie takie pojęcie i że w spółce byłem już od lat czterech, choć interesy prowadził sam Bigiel. Ale właściwym moim zawodem jest farbiarstwo.
– Jak powiadasz? – spytał pan Pławicki.
– Farbiarstwo.
– Teraz takie czasy, że trzeba się do wszystkiego brać – rzekł z godnością pan Pławicki. – Nie ja ci to będę brał za złe. Byle zachować dawne uczciwe tradycje rodzinne – żadne zajęcie nie hańbi człowieka.
A Połaniecki, któremu na widok panny powrócił dobry humor i którego rozbawiła nagle „grandezza” (2) pana Pławickiego, pokazał swoje zdrowe zęby w uśmiechu i odpowiedział:
– To chwała Bogu.
Panna Marynia uśmiechnęła się również i rzekła:
– Emilka, która także pana bardzo lubi, pisała mi kiedyś, że pan doskonale prowadzi swoje interesy.
– Bo tu tylko z Żydami trudno, a z resztą konkurencja łatwa. Ale i z Żydami, byle nie wydawać manifestów antysemickich i spokojnie swoje robić, można trafić też do ładu. Co do pani Emilii jednak, ona się tyle zna na interesach, ile jej mała Litka.
– Tak, ona nigdy nie była praktyczna. Żeby nie brat męża, pan Teofil Chwastowski, byłaby straciła cały majątek. Ale pan Teofil bardzo Litkę kocha.
– Kto Litki nie kocha? Ja pierwszy przepadam za nią. To takie dziwne dziecko i takie kochane. Mówię pani, że mam do niej zupełną słabość.
A panna Marynia spojrzała uważniej na jego szczerą, żywą twarz i pomyślała: „Musi być trochę raptus, ale ma dobre serce”.
Pan Pławicki zauważył tymczasem, że czas na Sumę, i począł się żegnać z panną Marynią tak, jakby wyjeżdżał w kilkumiesięczną podróż, następnie uczynił jej na głowie znak krzyża i wziął kapelusz. Panienka uścisnęła rękę Połanieckiego żywiej niż przy porannym powitaniu, ten zaś, siadając do powoziku, powtarzał sobie w duchu: „O, mocno ładna! Mocno sympatyczna!”.
Za aleją, którą Połaniecki przyjechał dnia wczorajszego, powozik wytoczył się na drogę, gdzieniegdzie tylko wysadzoną starymi i popróchniałymi brzozami stojącymi w nierównych odstępach. Po jednej stronie ciągnęło się pole kartoflane, po drugiej jeden ogromny łan żyta, z ociężałymi już i pochylonymi kłosami, który zdawał się spać w spokojnym powietrzu i w pełnym świetle słonecznym. Między brzozami przelatywały przed powozem sroki i dudki. W dali widać było idące ścieżkami przez płową toń zbóż i zanurzone w niej po pachy dziewki wiejskie, w czerwonych chustkach na głowie, podobne do kwitnących maków.
– Dobre żyto – rzekł Połaniecki.
– Niezłe. Robi się, co w ludzkich siłach, a co Bóg da, to da. Jesteś młody, mój drogi, więc dam ci jedną przestrogę, która ci się w przyszłości przyda. Zrób zawsze, co do ciebie należy, a resztę zdaj na Pana Boga. On najlepiej wie, czego nam potrzeba. Urodzaj tego roku będzie dobry – i wiedziałem to z góry, bo jak mnie ma Bóg czym dotknąć, to mi zsyła znak.
– Co takiego? – spytał ze zdziwieniem Połaniecki.
– Za fajczarnią – nie wiem, czy uważałeś, gdzie ona stoi – ile razy ma być coś złego, tyle razy pokazuje mi się mysz przez kilka dni z rzędu.
– Musi być dziura w podłodze.
– Nie ma dziury – rzekł przymykając oczy i potrząsając tajemniczo głową pan Pławicki.
– A żeby kota sprowadzić?
– Nie sprowadzę, bo jeśli taka jest wola Boża, żeby ta mysz była dla mnie znakiem i ostrzeżeniem, to nie chcę iść przeciw tej woli. Otóż tego roku nic mi się nie pokazało. Mówiłem to Maryni… Może Bóg zechce w jakikolwiek sposób okazać, że czuwa nad naszą rodziną. Słuchaj, mój drogi: wiem, że ludzie gadają, że jesteśmy zrujnowani, a przynajmniej w bardzo złych interesach. Otóż sam osądź: Krzemień, wraz ze Skokami, z Magierówką i Suchocinem, ma około dwustu pięćdziesięciu włók (3). Jest tam około sześćdziesięciu tysięcy rubli Towarzystwa (4) – i nic więcej, i około stu tysięcy długów hipotecznych, wraz z twoją sumą. Więc mamy już sto sześćdziesiąt tysięcy. Liczmy teraz tylko po trzy tysiące rubli za włókę, to uczyni siedmset pięćdziesiąt tysięcy – razem: dziewięćset dziesięć tysięcy…
– Jak to? – przerwał ze zdumieniem Połaniecki. – To wuj liczysz długi do swego majątku?
– Żeby majątek był nic niewart, to by mi nikt grosza na niego nie dał, więc muszę doliczyć dług do wartości majątku…
A Połaniecki pomyślał: „Wariat, z którym nie ma co gadać” – i słuchał dalej w milczeniu.
Pan Pławicki zaś mówił:
– Magierówkę chcę rozparcelować. Młyn sprzedam, a w Skokach i Suchocinie mam margiel (5) – i wiesz, na ile go obliczyłem? Na dwa miliony rubli.
– Ma wuj kupca?
– Dwa lata temu przyjechał tu niejaki Schaum i rozpatrywał pola. Wprawdzie pojechał nic nie wspominając o interesie, ale jestem pewny, że wróci. Inaczej, byłaby mi się pokazała mysz za fajczarnią…
– Ha! Niechże wraca.
– Wiesz, co mi także przychodzi do głowy? Skoro jesteś „aferzystą”, weź się ty do tego interesu. Znajdź sobie tylko wspólników.
– To za gruba dla mnie sprawa.
– Więc znajdź mi kupca: dam ci dziesięć procent od zysków.
– Co panna Maria myśli o tym marglu?
– Marynia, jak to Marynia. Złote dziecko, ale dziecko! I ona jednak wierzy, że Opatrzność czuwa nad naszą rodziną.
– Słyszałem to od niej wczoraj.
Tymczasem zaczęli się zbliżać do Wątorów i do leżącego na wzgórzu wśród lip kościoła.
Pod wzgórzem stało kilkanaście chłopskich drabiniastych wózków oraz kilka bryczek i powozików.
Pan Pławicki przeżegnał się.
– To nasz kościółek, który musisz pamiętać. Wszyscy Pławiccy tu leżą i ja wkrótce będę leżał. Nigdzie nie modlę się lepiej jak tu.
– Widzę, że będzie sporo ludzi – rzekł Połaniecki.
– Jest bryczka Gątowskiego, kocz Zazimskich, powozik Jamiszów i kilka innych. Jamiszów musisz także pamiętać. Ona – niepospolita kobieta; on – niby wielki agronom i radca, ale safanduła, który nie rozumiał jej nigdy.
W tej chwili poczęto dzwonić na wieżyczce kościelnej.
– Spostrzegli nas i dzwonią – rzekł pan Pławicki. – Suma zaraz wyjdzie… Zaprowadzę cię po Mszy na grób mojej pierwszej żony; pomódl się za nią, bo to przecie twoja ciotka… Zacna była kobieta, świeć jej Panie!
Tu pan Pławicki podniósł znów palec, by obetrzeć prawe oko. Połaniecki zaś spytał chcąc zmienić nastrój rozmowy:
– A pani Jamiszowa, była kiedyś bardzo piękna? Czy to ta sama?
Twarz pana Pławickiego rozjaśniła się nagle. Na chwilę wysunął koniec języka z uczernionych wąsików, następnie zaczął klepać Połanieckiego po łydce i rzekł:
– Warta jeszcze grzechu, warta, warta!…
cdn.
Henryk Sienkiewicz
(1) Dawniej: świeżości; rześkości.
(2) Tu: zachowanie pełne godności.
(3) Około czterech i pół tysiąca hektarów.
(4) Tu: Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego.
(5) Skałę do wyrobu cementu lub jako nawóz mineralny.
Powyższy tekst jest fragmentem książki Henryka Sienkiewicza Rodzina Połanieckich, t. 1.