Magnificat. Kantyk liturgiczny
Od III do IV wieku, w Liturgii Godzin śpiewano trzy kantyki Nowego Testamentu: Benedictus (Łk 1, 68–79), Magnificat (Łk 1, 46–55) oraz Nunc Dimittis (Łk 2, 29–32). Magnificat odmawiało się niekiedy podczas godziny czytań (tj. matutinum) oraz czasem podczas modlitwy wieczornej (tj. nieszporów).
Na Wschodzie był on śpiewany każdego dnia podczas godziny czytań w liturgii bizantyjskiej (z refrenem powtarzanym po każdym wersecie), a także w liturgiach armeńskiej i syryjsko-maronickiej.
Na Zachodzie wchodził on w skład godziny czytań w liturgii galijskiej. W obrządku rzymskim, śpiewany był na zakończenie modlitwy wieczornej. Reguła św. Benedykta (ok. 530) jest najstarszym świadectwem takiego zastosowania o nieznanych początkach. Uczeni przypuszczają, że Magnificat był pierwotnie śpiewany podczas godziny czytań tak samo jak w innych obrządkach i został włączony w modlitwę wieczorną pod koniec V wieku. Nastąpiło to po Soborze w Efezie (431), kiedy pobożność Maryjna rozwinęła się na Zachodzie, a zwłaszcza w Rzymie.
Ponieważ jest to kantyk radości i dziękczynienia, Magnificat często śpiewa się na zakończenie różnych kościelnych uroczystości. W Rzymie VIII wieku śpiewano go na zakończenie procesji chrzcielnej, która miała miejsce każdego dnia tygodnia wielkanocnego. We Francji do niedawna śpiewany był w wielu parafiach po niedzielnej sumie.
W Mszale Pawła VI, Magnificat stanowi czytanie z Ewangelii w święta Nawiedzenia i Wniebowzięcia. Zaś w Nowym zbiorze Mszy o Najświętszej Maryi Pannie, przypada na czytanie z Ewangelii podczas trzech z czterdziestu sześciu Mszy: nr 3: Nawiedzenie Najświętszej Maryi Panny; nr 39: Maryi Królowej i Matki Miłosierdzia; oraz nr 44: Najświętszej Maryi Panny Uzdrowienia Chorych.
Magnificat w Piśmie Świętym
Magnificat jest arcydziełem Maryi, modlitwą umiłowaną i odmawianą przez katolików na przestrzeni wieków. Jest to modlitwa zwiastująca wartości błogosławieństw, wspominająca o Królestwie Bożym, które należy do ubogich, pokornych, cierpiących, potrzebujących i tych, którzy okazują miłosierdzie, do zachowujących pokój i prześladowanych.
Tekst tej modlitwy znajduje się w rozdziale pierwszym, w wersetach 46–55 Ewangelii św. Łukasza. Kiedy Maryja słyszy i przyjmuje wiadomość anioła, że zostanie Matką Mesjasza, Syna Bożego, pospiesznie udaje się z wizytą do swej kuzynki Elżbiety, spodziewającej się dziecka.
Na widok Maryi, Elżbieta zostaje napełniona Duchem Świętym i wykrzykuje: „Błogosławiona jesteś między niewiastami i błogosławiony owoc Twojego łona… Błogosławiona, która uwierzyła, że spełnią się słowa powiedziane Jej od Pana” (Łk 1, 42–45). Obydwa „błogosławieństwa” odnoszą się bezpośrednio do Zwiastowania.
Kiedy pozdrowienie Elżbiety potwierdza ten kulminacyjny moment Chrystusowego Wcielenia w Maryi, Jej wiara osiąga nową świadomość i doświadczenie. Jej odpowiedzią jest Magnificat, którego tytuł pochodzi od pierwszych słów przekładu łacińskiego, oznaczającego „uwielbia” lub „głosi wielkość”. Jest to kantyk całkowicie przeniknięty wiarą i nadzieją ludu Bożego Starego Testamentu. Nic dziwnego, że stał się on umiłowaną pieśnią ludu Bożego Nowego Testamentu.
Istnieje mnóstwo przekładów tej modlitwy. Nawet te, które wykorzystuje liturgia różnią się między sobą. Tekst używany do czytań z Ewangelii pochodzi z Nowej Biblii Amerykańskiej. Tekst wykorzystany w Liturgii Godzin pochodzi z międzynarodowego porozumienia do spraw tłumaczeń angielskich. Dla naszych celów przytoczymy ten ostatni: (1)
„Wielbi dusza moja Pana,
i raduje się duch mój w Bogu,
Zbawicielu moim.
Bo wejrzał na uniżenie swojej Służebnicy.
Oto bowiem odtąd błogosławić mnie
będą wszystkie pokolenia,
gdyż wielkie rzeczy uczynił mi Wszechmocny,
a Jego imię jest święte.
Jego miłosierdzie z pokolenia na pokolenie
nad tymi, którzy się Go boją.
Okazał moc swego ramienia,
rozproszył pyszniących się zamysłami serc swoich.
Strącił władców z tronu,
a wywyższył pokornych.
Głodnych nasycił dobrami,
a bogatych z niczym odprawił.
Ujął się za swoim sługą, Izraelem,
pomny na swe miłosierdzie.
Jak obiecał naszym ojcom,
Abrahamowi i jego potomstwu na wieki”.
O sercu Maryi
Oprócz radosnego wychwalania Boga, Magnificat odsłania Serce Maryi: a) Jej pokorę podczas wielbienia Boga; b) Jej moc, gdy pozostaje skupiona na Bogu; c) Jej ducha modlitwy, gdy modli się w duchu psalmów i modlitw Starego Testamentu; d) Jej wiedzę o historii zbawienia, kiedy w zwięzłej formie wymienia tematy historii zbawienia.
Tematy te można ująć następująco: a) zbawienia dostępują Anawim, znani też jako „Ubodzy Pana” (albo „ubodzy Jahwe”) (por. So 3, 12), i zwykle określani jako „uniżeni”, b) zbawienie dokonane przez Syna Maryi będzie innym (i donioślejszym) eksodusem i powrotem z niewoli, c) cierpiący sługa z Księgi Izajasza (Ubogi Pański par excellence) zostanie wywyższony jak obiecano Abrahamowi, ojcu ludu Bożego, a szczególnie Ubogich Pańskich.
Maryja była najwspanialszą przedstawicielką Ubogich Pańskich, tych pobożnych Żydów starożytnych czasów, którzy wierzyli w Pana i tylko w Nim samym pokładali swą ufność. Ich ubóstwo dotyczyło „bytu”, a nie po prostu pieniędzy. Byli oni tą „resztą”, o której mówili prorocy, co miała pozostać wierną Panu i odziedziczyć Jego obietnice (por. Iz 6, 13; 37, 31; Mi 4, 6–7).
Toteż Maryja zajmowała pierwsze miejsce we wspólnocie Ubogich Pańskich Nowego Testamentu, w skład której wchodzili Zachariasz, Elżbieta, pasterze u żłóbka, cierpiący, wdowy i sieroty, w przeciwieństwie do pyszniących się i samowystarczalnych, którzy ufali własnej mocy, nie potrzebując Pana.
Ci pobożni nie ufali samym sobie, lecz Panu. Wiedzieli, że tak jak Duch Boży działał w pradawnych ciemnościach, by stworzyć wszystko co istnieje, tak Pan działał na swych „ubogich”, by uczynić wszystko, co jest dla nich dobre.
To Pan stworzył ziemię dla tego ludu, wykorzeniając przed nimi mieszkańców Palestyny. I Pan dał im Prawo przez Mojżesza. We wszystkich tych przypadkach, moc ludzka byłaby daremna.
Magnificat jest pełen odniesień do Starego Testamentu (jedynego Pisma Świętego za czasów Maryi), zwłaszcza do psalmów, które stanowiły modlitewnik Ubogich Pańskich. Rzeczywiście możemy powiedzieć, że Pieśń Maryi jest „chrześcijańskim psalmem” par excellence.
Można go podzielić następująco:
1) Uwielbienie wstępne (w. 46–47).
2) Strofa pierwsza: Boża dobroć wobec Maryi (w. 48–50).
3) Strofa druga: Boża dobroć wobec Jego ludu (w. 51–53).
4) Zakończenie: Wypełnienie Bożych obietnic (w. 54–55).
Uwielbienie wstępne
„Wielbi dusza moja Pana i raduje się duch mój w Bogu, Zbawicielu moim” (w. 46–47 – por. 1 Sm 2, 1; Iz 61, 1). Maryja wielbi Boga i raduje się w Nim jako swoim Zbawcy. Wie, że zwiastowane Jej narodziny Dzieciątka zainaugurują przełomowy akt Zbawienia.
Dziewica z Nazaretu jest zmieszana z powodu nadzwyczajnego zaszczytu, jakiego dostąpiła od Boga. A to dlatego, że czuje się niegodną zostania Matką długo wyczekiwanego Mesjasza, Syna Dawida i Syna Bożego (por. Łk 1, 32. 35).
To, co kryło się w głębi „posłuszeństwa wiary” podczas Zwiastowania, teraz, można by rzec, wybucha jak czysty i dający życie płomień ducha. Słowa Maryi są natchnionym wyznaniem Jej wiary, gdzie odpowiedź na objawione Słowo wyraża się religijnym i poetyckim wzniesieniem całego Jej jestestwa ku Bogu.
Jedynym źródłem Jej radości jest Bóg, Jej Zbawiciel. Uniesienie, jakiego doświadcza jest rozkoszą Ubogich Pańskich. Jest to zachwyt dni ostatecznych, wielka tęsknota radości, która wreszcie, z przybyciem Mesjasza wypełnia się.
Wraz z nimi Maryja wyczekuje, w imieniu całego Izraela i w imieniu całego stworzenia, zbliżającego się odkupienia.
Strofa pierwsza: Boża dobroć wobec Maryi (w. 48–50)
Strofa ta wymienia powody wielbienia Boga przez Maryję i ubogich Pańskich.
„Bo wejrzał na uniżenie swojej służebnicy. Oto bowiem odtąd błogosławić mnie będą wszystkie pokolenia, gdyż wielkie rzeczy uczynił mi Wszechmocny, a Jego imię jest święte” (w. 48–49 – por. 1 Sm 1, 11; Ps 71, 19; 3, 9; 126, 2 nn). Maryja wskazuje, że niesamowity przywilej jakiego dostąpiła, sprawi, że chrześcijanie wszystkich czasów będą nazywać Ją błogosławioną – choć jest uniżoną służebnicą Pańską.
Relację Kościoła do Maryi pięknie wyrażają słowa próśb z jutrzni z soboty trzeciego tygodnia łacińskiego wydania Liturgii Godzin: „[Od wieczności] Bóg wybrał Maryję na Matkę Chrystusa. Dlatego przewyższa Ona wszelkie stworzenia tak w niebie, jak i na ziemi”.
Zrodzenie Mesjasza jest największą z „wielkich rzeczy”, jakie Bóg uczynił Maryi. Zajmuje to ostatnie miejsce na długiej liście wielkich rzeczy, jakie Bóg uczynił, do których zaliczamy wyprowadzenie Jego ludu z Egiptu (por. Pwt 10, 19–22).
„Jego miłosierdzie z pokolenia na pokolenie nad tymi, którzy się Go boją” (w. 50 – por. Wj 20, 6; Ps 85, 9; 103, 17). Maryja wysławia miłosierdzie Boga, okazane tym, którzy się Go boją – to jest Ubogim Pańskim na przestrzeni historii ludu Bożego Starego Testamentu, a teraz i Nowego. Podkreśla Ona trzy cechy Boga, budzące największy zachwyt Ubogich – Jego potęgę, świętość i miłosierdzie!
Strofa druga: Boża dobroć wobec Jego ludu (w. 51–53)
W strofie tej, powody uwielbiania Boga w mniejszym stopniu odnoszą się bezpośrednio do Maryi, a bardziej do Ubogich. Używając aorystycznej formy czasowników, Maryja wskazuje, iż czyny Boga, jakie wyrażają, są Jego zwykłym sposobem działania, lecz nasilą się przez Dziecię, które ma się narodzić.
„Okazał moc swego ramienia, rozproszył pyszniących się zamysłami serc swoich” (w. 51 – por. Hi 5, 12; Ps 33, 6; 98, 1; 138, 6; Syr 10, 14; Iz 40, 10). Maryja zauważa, że moc Boża sprzeciwia się pysznym. Pycha oddziałuje na ducha, ale pochodzi z nieuporządkowanej miłości własnej.
Dla Izraelitów serce było siedliskiem pragnień i myśli. Tak więc werset ten nie dotyczy wrogów Izraela czy Ubogich, lecz tych wszystkich grzeszących pychą. W odniesieniu do Maryi, oznacza to, że czyniąc Ją Matką Mesjasza przez dziewicze poczęcie, Bóg wprawił w zakłopotanie ludzką pychę i mądrość tego świata.
„Strącił władców z tronu, a wywyższył pokornych” (w. 52 – por. Hi 5, 11; Ps 75, 8; 113, 7; Syr 10, 14). Przesłaniem tego wersetu jest dobrze znany w judaizmie temat: upokorzenie potężnych i podniesienie pokornych. Maryja nadaje temu znaczenie bardziej precyzyjne. Mesjasz – Król, ubogi Syn Dziewicy z Nazaretu, zostanie wywyższony, zajmie swe miejsce jako Król Żydowski i swoim panowaniem zastąpi uzurpatorów.
„Głodnych nasycił dobrami, a bogatych z niczym odprawił” (w. 52 – por. 1 Sm 2, 5; Ps 34, 10 nn; 107, 9; Ez 34, 29). Maryja wyśpiewuje Bogu chwałę za to, że głodnych nasycił dobrami, odsyłając bogatych z niczym.
Obraz ten pochodzi ze wschodniej etykiety dworskiej, gdzie wstęp mieli jedynie bogacze. Ofiarowali oni swe prezenty, otrzymując inne w zamian. Bóg, mówi Maryja, jest inny. Jest On hojny dla tych, którzy proszą z pokorą i głuchy na tych, którzy myślą, że mają prawo, by wymagać. Dobra, o których mówi Maryja, nie są materialnymi bogactwami, lecz błogosławieństwami mesjańskimi, jak sugeruje cała pieśń, a zwłaszcza następny werset.
Jedną z cech mesjańskiego Królestwa będzie ewangelizacja uniżonych (por. Iz 61, 1). Istotnie, Maryja antycypuje naukę swego Syna o tym, że bogactwo i potęga nie są prawdziwymi wartościami, gdyż nie mają znaczenia w oczach Boga.
Zakończenie: Wypełnienie się Bożych obietnic (w. 54–55)
„Ujął się za swoim sługą, Izraelem” (w. 54 – por. Ps 98, 3; Iz 41, 9; Jr 31, 3, 20). Maryja rozpoczyna zakończenie pieśni wskazując na to, że miłosierdzie Boże zostało zatwierdzone na korzyść Jego sługi Izraela. Ta interwencja na rzecz Izraela stanowi jedynie drugorzędną aluzję do dalekiej przeszłości, do dóbr przyznanych domowi Jakuba.
W pierwszej kolejności odnosi się do wydarzenia, które właśnie nastąpiło, do poczęcia Mesjasza. Bóg nie zapomniał o swoim ludzie mimo wszystkich prób, na jakie zasłużyli i przeszli.
„Pomny na swe miłosierdzie, jak obiecał naszym ojcom, Abrahamowi i jego potomstwu na wieki” (w. 55 – por. Rdz 13, 15; 22, 18; Ps 132, 11; Mi 7, 20). Maryja wyszczególnia o jakie obietnice chodzi. W Księdze Micheasza 7, 20 („będziesz wierny Jakubowi, łaskawy dla Abrahama, jak obiecałeś naszym ojcom”) prorok ma na uwadze ludzi pochodzących od Jakuba i Abrahama. W Magnificat, znaczenie jest bardziej indywidualne. Boża interwencja zostaje okazana Abrahamowi, wezwanemu wraz z całym jego rodem, do korzystania z dobrodziejstw mesjańskich (por. J 8, 56).
Nie odnosi się to jedynie do ludu Bożego Starego Testamentu. Abraham był ojcem wszystkich wierzących. Obietnica ta dotyczyłaby wówczas wszystkich ludów, które będą błogosławione w Abrahamie. Izrael miał być światłem narodów (por. Iz 42, 6–7); przez nie, mesjańskie zbawienie miało zostać oznajmione wszystkim innym.
Zakończenie pieśni określa ostateczny charakter nowej Bożej interwencji. Będzie ona wieczna.
Uczynić Magnificat modlitwą osobistą
Swoją pieśnią i samą sobą, Maryja przypomina niektóre spośród wielkich kobiet Starego Testamentu, będących wyzwolicielkami swych rodaków, broniąc sprawiedliwości i chwały Bożej oraz miłości Jego ludu.
Należały do nich: Miriam, prorokini i pomocnica, która uratowała Mojżesza przed okrutną śmiercią oraz odegrała ważną rolę w eksodusie; Debora, prorokini i sędzia, matka w Izraelu (por. Sdz 4, 4); Judyta, chluba Jeruzalem, która postępowała przed Bogiem drogą prawości (por. Jdt 13, 20; 15, 9); oraz Estera, mądra i piękna królowa, która uchroniła swój lud od zagłady (por. Est 6–8).
Dziewicza Matka jest ciągle obecna w wędrówce wiary ludu Bożego ku światłości. Toteż Magnificat, zaczerpnięty z głębi wiary Maryi, nieustannie odbija się w nim echem – w wielu momentach pobożności tak prywatnej, jak i powszechnej. Powinniśmy starać się uczynić Magnificat naszą własną modlitwą przez rozmyślanie nad tym, co Bóg dla nas uczynił, za co możemy Go wielbić. Wszelkie potyczki życiowe pochodzą w końcu od Boga i przyczyniły się do tego, że staliśmy się tymi, kim jesteśmy.
Gdy powtarzamy z Maryją słowa Magnificat, wspiera nas moc Bożej prawdy, głoszonej tu z tak nadzwyczajną prostotą. Jednocześnie, poprzez tę prawdę o Bogu, otrzymujemy światło odnośnie różnych, czasem poplątanych, ścieżek naszej ziemskiej egzystencji.
Anthony M. Buono
(1) Polski przekład pochodzi z wydania skróconego Liturgii Godzin, Poznań 1991, s. 712.
Powyższy tekst jest fragmentem książki Anthony’ego M. Buono Najpiękniejsze modlitwy Maryjne. Ich historia, znaczenie i zastosowanie.